: ૭૪ : : આત્મધર્મ : ૧૭
શ્રી સમયસાર શાસ્ત્ર અત્યંત અજ્ઞાનીઅોનું અજ્ઞાન ટાળવા માટે રચાયેલું છે
સંક્ષિપ્ત અવલોકન રા. મા. દોશી
(દર્શન પહેલું)
નથી. ‘પ્રીતિથી સાંભળી છે’ એમ કહ્યું તેમાં સાંભળનારમાં પરની રુચિનો ત્યાગ એ સાંભળનારનું ઉપાદાન અને
‘સાંભળી’ એમાં જ્ઞાની ગુરુનું નિમિત્ત બતાવ્યું છે. ઉપાદાન–નિમિત્ત કેવા જોઈએ તેનું વર્ણન ‘પ્રીતિથી’ અને
‘સાંભળી’ તેમાં આવી ગયું છે. શાસ્ત્રમાં તો બધું લખ્યું છે પણ જાણનાર જાણે, અભણને તો ધોળામાં કાળા
અક્ષર લાગે. વસ્તુનો સ્વભાવ જેમ છે તે તરફ જ્ઞાનને–આત્માને લઈ જવો તે ન્યાય.
આહાહા! આવો આત્મા! જે હું પ્રગટ કરવા માગું છું તે તો મારામાં છે અને જે ટાળવા માગું છું તે તો
નાશવાન–કૃત્રિમ જ છે. આમ જેને આત્મા પરથી નિરાળો શુદ્ધ છે એવી પ્રતીત થાય તે રાગ–દ્વેષ બધું જતું કરીને
પણ તે (આત્માની શુદ્ધતા) મેળવ્યા વગર રહે નહીં. આવો આત્મા જેમ જે રીતે કહેલ છે તેમ તે રીતે જેણે
પ્રીતિથી સાંભળીને સત્નાં બીજડાં રોપ્યા છે તે ભવિષ્યમાં સહજ શાંતિ અકૃત્રિમ સુખરૂપી ફળ અવશ્ય પામે છે
અને કૃત્રિમ રાગદ્વેષ–અશાંતિ નાશ પામી જાય છે.
પર પદાર્થ ઉપર થતી વૃત્તિ મારી નહિ અને અવિકારી શુદ્ધ તે હું છું એવી જેને રુચિ થઈ તેને પછી સ્થિર થવાના
વાયદા ન હોય, રુચિવાળી ચીજ દરેક જીવ ઝટ મેળવવા માગે છે. જેની જેને રુચિ થઈ તેનો તેને વાયદો ન હોય.
जानीते यः परं ब्रह्म कर्मणः पृथगेकताम्।
गतं तब्दत बोधात्मा तत्स्वरूपं सगच्छत्ति।।
પદ્મનંદી ગાથા–૨૪
જેટલી કર્મની વૃત્તિ અને તેનું ફળ છે તેનાથી પૃથકક (જુદું) મારું સ્વરૂપ છે એમ જેણે જાણ્યું છે તે
આત્મા વારંવાર તેમાં ઠરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પોતાની વસ્તુનો એક–અંશ પણ પરાધીન રહે તે ઈચ્છતો નથી.
બારણાંની ભીંસમાં આંગળી ચગદાય તો તરત રાડ નાખે છે કેમકે ‘મારી વસ્તુનો એક અંશ પણ પરમાં દબાય તે
મને પાલવતું નથી, ’ એમ જેને સ્વરૂપની પ્રીતિ છે તે ‘મારી એકપણ પર્યાય રાગ–દ્વેષથી દબાય તે મને
પાલવતું નથી’ એમ માને છે; અને જેવું નિર્મળ સ્વરૂપ છે તેવું પોતે જાણીને પોતામાં ઠરતાં તે પરમ બ્રહ્મસ્વરૂપ
પામી જાય છે, મુક્તિ અને આત્માનો આનંદ તે પામી જાય છે.
૧. ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે વિક્રમ સંવતના પહેલા સૈકામાં શ્રી સમયસાર શાસ્ત્ર પ્રાકૃત ભાષામાં
બનાવ્યું છે. તેમાં કુલ ૯ અધિકાર છે. અધિકારોનાં નામો નીચે મુજબ છે.
અધિકારનું નામ ગાથાઓ
૧. જીવાજીવ અધિકાર ગાથા ૧ થી ૬૮
૨. કર્તાકર્મ અધિકાર ગાથા ૬૯ થી ૧૪૪
૩. પુણ્ય પાપ અધિકાર ગાથા ૧૪૫ થી ૧૬૩
૪. આસ્રવ અધિકાર ગાથા ૧૬૪ થી ૧૮૦
અધિકારનું નામ ગાથાઓ
૫. સંવર અધિકાર ગાથા ૧૮૧ થી ૧૯૨
૬. નિર્જરા અધિકાર ગાથા ૧૯૩ થી ૨૩૬
૭. બંધ અધિકાર ગાથા ૨૩૭ થી ૨૮૭
૮. મોક્ષ અધિકાર ગાથા ૨૮૮ થી ૩૦૭
૯. સર્વ વિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકાર ગાથા–૩૦૮ થી ૪૧૫
જીવ શું કરી શકે અને શું ન કરી શકે તેની વિશેષતા
૨. ઉપર ગાથાઓની સંખ્યા જણાવી છે તે ઉપરથી માલુમ પડશે કે–કર્તાકર્મ અધિકાર અને સર્વ
વિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારની ગાથાઓ સર્વથી વધારે છે. કર્તાકર્મ અધિકારમાં ગાથા ૭૬ અને સર્વ વિશુદ્ધજ્ઞાન
અધિકારમાં ગાથા ૧૦૮ છે. સર્વ વિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારમાં ૩૦૮ થી ૩૮૨ સુધીની ગાથાઓમાં પણ કર્તાકર્મનો
વિષય લેવામાં આવ્યો છે. એ રીતે આ શાસ્ત્રમાં ૭૬ ગાથા બીજા અધિકારમાં અને ૭૪ ગાથા છેલ્લા
અધિકારમાં એમ મળી કુલ ૧૫૦ ગાથા કર્તાકર્મના વિષય ઉપર આપવામાં આવી છે.
૩. કર્તાકર્મના વિષય ઉપર જે કુલ ગાથા ૧૫૦ આપવામાં આવી છે, તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે–જીવ
અનાદિનો અજ્ઞાની છે અને તેથી પરનું હું કરી શકું અને પરને ભોગવી શકું એમ તે માને છે. શરીર જીવથી પર