: ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૮૯ :
વિકાર કરતાં કરતાં અવિકારીપણું પ્રગટે એમ કદી બની શકે જ નહીં.
પહેલો મિત્ર:–દયા શબ્દ જાણીતો છે, તેના અર્થની શું જરૂર છે. નાનું છોકરૂં પણ જાણે છે કે, ‘જીવની
હિંસા’ ન કરવી તેનું નામ ‘દયા’ છે.
બીજો મિત્ર:–ઠીક છે. પણ તે વ્યાખ્યા અપૂર્ણ છે. પોતાના જીવની હિંસા ન કરવી તે દયા કે પર જીવની
હિંસા ન કરવી તે દયા તે તમે સ્પષ્ટ કર્યું નથી, માટે સ્પષ્ટ કરો.
પહેલો મિત્ર–‘પોતાના જીવની હિંસા’ વળી કેમ થતી હશે? પર જીવને મારી ન નાખવો તે દયા એવો
અર્થ લોકમાં પ્રચલિત છે. તમે કાંઈ જુદો અર્થ કરવા માગો છો?
બીજો મિત્ર–હું શું અર્થ કરવા માગું છું તે અહીં સવાલ જ નથી. ભાષણ કર્તા દયાનો શું અર્થ કહેતા હતા
તે સવાલ છે.
પહેલો મિત્ર– બીજા જીવને મારી નાખવો નહીં તેને ‘દયા’ કહેવી એમ ભાષણ કર્તા કહેવા માગતા હતા,
માટે હું તે અર્થ તમારી પાસે સ્પષ્ટતા થવા માટે મૂકું છું.
બીજો મિત્ર– ત્યારે શું જીવે પૂર્વે અનંતવાર મહાવ્રત પાળ્યાં ત્યારે જીવ હિંસા કરી હતી?
પહેલો મિત્ર–એમ કેમ કહી શકાય?
જો અતિચાર વગરનાં મહાવ્રત પાળે તો જ જીવ નવમી ગ્રૈવયકે દેવગતિમાં જાય અને (આત્માની
ઓળખાણ ન હોય તો) તે પાછો સંસાર ચક્રમાં રખડે એમ મેં સાંભળ્યું છે, માટે પૂર્વે જીવે તેવી દયા તો
અનંતવાર પાળી છે એમ માનવું જ જોઈએ.
બીજો મિત્ર–જો તેમ છે તો તે વખતે ‘ધર્મ’ ન થયો, તો આજે કેમ થાય?
પહેલો મિત્ર–ભલે ધર્મ ન થાય પણ ધર્મનું અનુષ્ઠાન તો થાય ને? તેને સદ્વ્યવહાર તો કહેવો જ પડશે
ને? પરમાર્થને તો પ્રેરે છે ને?
બીજો મિત્ર:–પર જીવને ન મારવાનો વિકલ્પ ઉઠવો તે રાગભાવ છે કે વીતરાગભાવ છે?
પહેલો મિત્ર:–તે વિકલ્પ તો વીતરાગને હોતો નથી. અરે વીતરાગને તો શું પણ અપ્રમત્ત સાધુને પણ આ
જીવને બચાવું તો સારું એવો વિકલ્પ ઊઠે નહીં; માટે વિકલ્પ ઊઠે છે તે રાગભાવ છે એમ તો કહ્યા વગર ચાલી
શકતું નથી.
બીજો મિત્ર:–ત્યારે હવે કહો કે–રાગભાવ તે વીતરાગભાવને પ્રેરે? જો થોડો રાગ વીતરાગ ભાવને પ્રેરે
તો વિશેષ રાગ વધારે વીતરાગભાવને પ્રેરે એમ કહેવું પડે. માટે રાગભાવ તે વીતરાગભાવને પ્રેરે જ નહીં, માટે
તે સદનુષ્ઠાન કે સદ્વ્યવહાર નથી.
પહેલો મિત્ર:–પણ જો તમે ઉપર કહ્યું તેમ દયાને ધર્મમાં નહીં ગણો તો પછી લોકો દયા નહીં કરે તો?
બીજો મિત્ર:–સાચું સમજે અને નુકસાન થાય એમ માનવું યોગ્ય નથી. અસત્યથી લોકોને કે સમાજને
લાભ થાય એમ માનનારા તેમ કહી શકે. કષાય ચક્રમાં પુણ્યભાવ સમ્પૂર્ણ વીતરાગતા ન થાય ત્યાં સુધી જીવને
આવ્યા વગર કેમ રહે? સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પુણ્યની ઈચ્છા ન હોવા છતાં ઘણાં ઉંચા પુણ્ય બંધાય છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને તેવા
પુણ્ય હોય નહીં. અજ્ઞાની જીવ અનાદિથી પુણ્ય પાપ કરતાં આવે છે અને નહીં સમજે ત્યાં સુધી તે અજ્ઞાન પુર્વક
કર્યા કરશે અને પુણ્યને તે ધર્મ માનશે. દરેક જીવ પોતાને ઠીક પડે તેવી માન્યતા કરે એ નિયમ છે. એજ દરેક
જીવની સ્વતંત્રતા સિદ્ધ કરે છે. પ્રરૂપણા અસત્ કેમ કરાય? સત્ પ્રરૂપણાથી કોઈ જીવને નુકસાન થાય જ નહીં,
પણ તે સુધરે.
પહેલો મિત્ર– વિકારી જીવોને પુણ્યપાપનું ચક્ર ચાલ્યા જ કરે છે એમ તમે કહ્યું તે બરાબર સમજાતું નથી,
માટે સ્પષ્ટતા કરો.
બીજો મિત્ર– વિકાર આત્માનો સ્વભાવ નથી, પણ દોષ છે. વિકારનું સ્વરૂપ એવું છે કે તે વધારે ઓછો
થયા કરે પણ એક સરખો ન રહે. જેમ કોઈને તાવ આવ્યો હોય તો કોઈ વખતે ૯૯ ડીગ્રી હોય તો કોઈ વખતે
૧૦૨ ડીગ્રી હોય; પણ તાવ ઉતરી જાય ત્યારે ૯૮।। ડીગ્રી (normal) એક સરખો રહે એમ વિકાર પણ એક
સરખો રહે નહીં. આ સિદ્ધાંતને અનુસરીને જીવને જુદી જુદી ગતિ પોતાના ભાવને અનુસરી ને પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યારે ઘણી ક્રુરતા કરે ત્યારે નારકી થાય, જ્યારે પુણ્યભાવ ઘણા કરે ત્યારે સ્વર્ગમાં દેવ થાય, માયા કરે ત્યારે
તીર્યંચ થાય, પુણ્ય પાપના મધ્યમ પરિણામ કરે ત્યારે મનુષ્ય થાય. એમ પુણ્ય–પાપનું ચક્ર ફર્યા કરે–એટલે વિકાર
તો ફર્યા જ કરે અને શુભ–અશુભ–(પુણ્ય–પાપ) એમ કષાય ચક્ર અજ્ઞાનીને ચાલ્યા જ કરે.
પહેલો મિત્ર:–ત્યારે શું જીવને અનાદિથી પુણ્ય–પાપ જ આવડે છે?
બીજો મિત્ર:–છે તો તેમજ–જો નિગોદમાં જીવ પુણ્યભાવ ન કરે તો તે