: ૯૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧
જીવ ત્રસ કેમ થાય? તે પોતાના શુભભાવ
વડે જ થઈ શકે; નિગોદમાં સાંભળવાની ઈન્દ્રિય નથી,
કોઈ ઉપદેશક નથી, કોઈ જીવની દયા પાળી નથી, કાંઈ
દાન આપ્યું નથી તો પણ ત્રસ થયો, વળી મનુષ્ય
થયો એ બધા શુભ ભાવ પોતે કર્યા તેથી તે ગતિ
પ્રાપ્ત થઈ.
પહેલો મિત્ર–ત્યારે શુભ ભાવ તે રાગ છે,
બંધનું કારણ છે. ધર્મનું અનુષ્ઠાન નથી. ધર્મને તે
પ્રેરતું નથી તે સદ્વ્યવહાર નથી, એમ તો હું સમજ્યો;
પણ શુભ ભાવ તો જ્ઞાની જીવ પણ કરે છે તેનું કેમ?
બીજો મિત્ર–એ પ્રશ્ન ઘણો સરસ છે. તમે
પોતે તે ઉપર વિચાર કરશો તો વધારે ઠીક પડશે. માટે
હવે આપણે ફરી મળીશું ત્યારે તે પ્રશ્ન લઈશું. પણ
હજુ દયાનો ખરો અર્થ કરવો બાકી રહે છે. તે પ્રથમ
લઈશું
(બન્ને મિત્રો જુદા પડ્યા)
સંવાદ ચાલુ
[બન્ને મિત્રો ફરી મળે છે]
પહેલો મિત્ર:–દયાનું સ્વરૂપ તમે શું કહો છો,
તેની શી વ્યાખ્યા છે?
બીજો મિત્ર:–દયાના બે વિભાગ છે, સ્વદયા
અને પરદયા.
પહેલો મિત્ર:–સ્વદયા એ વળી શું––પોતાની
દયા થતી હશે?
બીજો મિત્ર:–પોતાની હિંસા અને અહિંસા
બન્ને થઈ શકે છે. પોતાની અહિંસાને પોતાની દયા
પણ કહી શકાય છે. જીવ અનાદિથી પોતાની શુદ્ધતાની
હિંસા કરી રહ્યો છે, તે ટાળવી એ પોતાની અહિંસા
અગર પોતાની દયા છે.
પહેલો મિત્ર:–આવો અર્થ કોઈ ઠેકાણે કર્યો છે?
બીજો મિત્ર:–હા, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે:–
(૧) ‘ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવ મરણે કાં
અહો! રાચી રહો.’
‘ભાવ નિદ્રા ટાળો.’
(૨) શ્રી સમયસારની સ્તુતિમાં પહેલી જ
લીટીમાં કહ્યું છે કે:– ‘સંસારી જીવના ભાવ મરણો
ટાળવા કરુણા કરી, સરિતા વહાવી× × ×’
(૩) આ માસિકના પ્રથમ વર્ષના અંક
બીજામાં હિંસા–અહિંસાના લેખમાં પણ કહ્યું છે.
તા. ૬–પ–૪પ રવિવાર બીજા ચૈત્ર વદ ૯ થી
એક માસ સુધી જૈનદર્શનના અભ્યાસ માટે એક
શિક્ષણ વર્ગ ખોલવામાં આવશે; ૧૪ વર્ષથી ઉપરના
ઉમેદવારોને દાખલ કરવામાં આવશે. શિક્ષણવર્ગમાં
દાખલ થનારને માટે ભોજનની તથા રહેવાની સગવડ
સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ તરફથી થશે. આ વર્ગમાં દાખલ
થવા ઈચ્છા હોય તેમણે નીચેને સરનામે લખવું.
શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ
સુચના:– જેની અરજી નામંજુર થવા સંબંધે
સમાચાર તા. ૧–પ–૪પ સુધીમાં ન મળે તેઓએ વર્ગમાં
હાજર થવું.
પહેલો મિત્ર:–સારૂં, પણ પર દયાનો અર્થ શું
કરો છો?
બીજો મિત્ર:–પર જીવને મારી નહિ નાખવાનો
કે દુઃખ નહિ દેવાનો પોતાનો શુભભાવ તે પર દયા છે.
પહેલો મિત્ર:–સ્વદયાનું સ્વરૂપ શું છે?
બીજો મિત્ર:–સ્વદયા, સ્વરૂપ દયા અને નિશ્ચય
દયાનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે:–
સ્વદયા:–આ આત્મા અનાદિ કાળથી
મિથ્યાત્વથી ગ્રહાયો છે, તત્ત્વ પામતો નથી, જિનાજ્ઞા
પાળી શકતો નથી, એમ ચિંતવી ધર્મમાં પ્રવેશ કરવો તે
‘સ્વદયા.’
સ્વરૂપ દયા:–સૂક્ષ્મ વિવેકથી સ્વરૂપ વિચારણા
કરવી તે ‘સ્વરૂપદયા.’
નિશ્ચયદયા:–શુદ્ધ–સાધ્ય ઉપયોગમાં એકતાભાવ
અને અભેદ ઉપયોગ તે નિશ્ચયદયા.
નિશ્ચયધર્મ:–પોતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા ટાળવી,
આત્માને આત્મભાવે ઓળખવો, આ સંસાર તે મારો
નથી, હું એથી ભિન્ન, પરમ અસંગ, સિદ્ધ સદ્રશ શુદ્ધ
આત્મા છું; એવી આત્મસ્વભાવ વર્તના તે નિશ્ચયધર્મ
છે. (મોક્ષમાળા પાઠ ૯)
પહેલો મિત્ર:–આ સંબંધે હું વિચાર કરીશ અને
જરૂર પડશે તો હું તમને પૂછીશ. હાલ તો સમ્યગ્જ્ઞાની
શુભભાવ [દયા, દાન આદિ] કેમ કરે છે? તે કહો.
બીજો મિત્ર:–આત્મા એક પરિપૂર્ણ ચૈતન્ય દ્રવ્ય
છે, અને તેથી પોતે પોતાના સ્વભાવે પરિપૂર્ણ છે, એમ
સમ્યગ્જ્ઞાની જીવ માને છે, અને તે પોતાના ધ્રુવ
સ્વભાવમાં ઠરવા વારંવાર પ્રયત્ન પુરુષાર્થ કર્યા કરે છે,
પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહેવાનો પુરુષાર્થ કરતાં
જ્યારે સ્વરૂપમાં ટકી શકે નહિ ત્યારે અશુભ ભાવ ટળે
છે પણ શુભભાવ રહે છે તેનું સ્વામીત્વ તેને નથી. તે
તો એ રાગનો જ્ઞાતા છે. બીજી રીતે કહીએ તો જ્ઞાનીની
દશા નીચે મુજબ છે.
૧. દ્રષ્ટિ અપેક્ષાએ તે પોતાને પરિપૂર્ણ માને છે.
૨. જ્ઞાન અપેક્ષાએ પોતાનો ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વભાવ,
પોતામાં થતી શુદ્ધતા અને રહી જતી અશુદ્ધતાને જાણે
છે, એટલે કે તેનો તે જ્ઞાતા છે.