: ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૯૧ :
૩. ચારિત્ર અપેક્ષાએ પોતામાં બાકી રહેતા અશુદ્ધ ભાવને (શુભાશુભભાવને) તે ઝેર સમાન ગણે છે.
અને તે ટાળવાને જ પુરુષાર્થ વર્તે છે.
એ રીતે જ્યારે શુદ્ધતામાં ટકી શકાતું નથી ત્યારે તેને શુભભાવ થાય છે. અને તે શુભભાવને અનુકૂળ
બાહ્યપદાર્થોનો પ્રસંગ–સંયોગ રહે છે. જગતનાં જીવો મુખ્યપણે બહિદ્રષ્ટિ છે, અને પોતાને અને જ્ઞાનીને બહારના
સંયોગે સરખા કે વધારે દેખીને જ્ઞાનીનો ભાવ પોતાના જેવો જ છે, એવી કલ્પના કરે છે. તેથી લોકો માને છે
તેવી દયા, દાન જ્ઞાનીઓ કરતા હોય તેમ તે બહિદ્રષ્ટિઓ માને છે; પરંતુ જ્ઞાનીઓ તો પોતામાં થતા કષાયને
અકષાય–સ્વરૂપની દ્રષ્ટિ વડે ટાળવા માગે છે. તેમાં ક્રમ પડે છે; તેથી વચ્ચે શુભભાવ આવે છે; પણ તે
શુભભાવને જ્ઞાની કદી ધર્મ ગણતા નથી. ધર્મમાં તેને પ્રેરક, આદરણીય કે સહાયક ગણતા નથી. જેને પ્રેરક
ગણ્યું–ભલું ગણ્યું–આદરણીય ગણ્યું–સહાયક ગણ્યું–તેને છોડવા લાયક કોઈ માને જ નહીં, એ રીતે જ્ઞાનીઓ અને
જગતના બીજા લોકોની માન્યતામાં મોટો આંતરો છે. જગતનાં તે જીવોની માન્યતા સંપૂર્ણ ઉલટી છે; માન્યતામાં
તદ્ન ફેર છે.
પહેલો મિત્ર– સાચી શ્રદ્ધા થયા પછી ચારિત્ર તેવું જ થવું જોઈએ, તે કેમ થતું નથી?
બીજો મિત્ર:–સાચી શ્રદ્ધા અને સાચું જ્ઞાન એકી સાથે થાય, પણ ચારિત્રમાં ક્રમ પડ્યા વગર રહે નહીં.
મારા એક મિત્ર આ દલીલ વખતો–વખત લાવે છે, ત્યારે આ નિયમ સમજાવવા તેમને કેટલાક દાખલા આપું છું,
તે અહીં કહું છું:–
આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત
સંવત ૨૦૧ ના ફાગણ સુદ ના રોજ, કરાંચીના ભાઈશ્રી નાગરદાસ
ભણજી (ઉમર વષ ૪પ) તથ તમન પત્ન શ્ર મરઘબન (ઉમર વષ ૪૦) અ
બન્નેએ આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત પરમ પૂજ્ય શ્રી સદ્ગુરૂદેવ મારફત અંગીકાર કર્યું છે.
[૧] આપણે નિશ્ચય કર્યો કે આપણે આપણા ભાઈને ત્યાં જવું છે. ત્યાં જવાથી લાભ છે. તે નિશ્ચયની
સાથે તુરત જ ભાઈને ઘેર જવાય નહીં, પહોંચાય નહીં, એરોપ્લેનમાં જઈએ તો પણ તે જ વખતે ન પહોંચાય;
એટલે કાર્ય કરવાના નિશ્ચય અને કાર્યની પૂર્ણતા વચ્ચે અંતર હોય જ.
[૨] આપણે ખોટે રસ્તે ચાલ્યા છીએ. એમ ખબર પડી એટલે આપણે પ્રથમ ત્યાંથી આગળ વધતાં
અટકીએ, પછી ત્યાંથી મોઢું ફેરવી જૂને રસ્તે ફેરવેલ મોઢે ચાલીએ અને જૂનો રસ્તો પૂરો થાય, પછી નવે રસ્તે
ચાલીએ ત્યારે રસ્તાને છેડે આપણે સ્થાને પહોંચીએ. [આ દ્રષ્ટાંત છે.]
પહેલો મિત્ર:– આતો તમે પરવસ્તુનો દાખલો આપ્યો, પોતાનો દાખલો ન આપ્યો.
બીજો મિત્ર:– પરવસ્તુ જે જે જાણીતી હોય તેનું દ્રષ્ટાંત અપાય, તે સિદ્ધાંતને સર્વાંશે લાગુ પડે નહીં; પણ
તે ઉપરથી સિધ્ધાંત પકડી લેવો જોઈએ. આત્માનું દ્રષ્ટાંત હોય નહીં, કેમકે તે તો અનુભવનો વિષય છે. જેને
આત્માનો અનુભવ ન હોય તેને દ્રષ્ટાંતની જરૂર છે. જે સમજેલ છે તેને દ્રષ્ટાંતની જરૂર નથી, જે સમજવા માગે
છે તેને દ્રષ્ટાંતની જરૂર પડે, અને તે તેને પરિચિત વસ્તુનું દ્રષ્ટાંત અપાય તોજ તે સમજે.
પહેલો મિત્ર–કોઈ પણ જીવને શ્રધ્ધા અને ચારિત્ર સરખાં હોય?
બીજો મિત્ર– કેવળી ભગવાનને અને સિદ્ધ ભગવાનને તેમ હોય છદ્મસ્થને તેમ હોય જ નહીં.
પહેલો મિત્ર:–તેનું કારણ શું?
બીજો મિત્ર:–સમ્યગ્જ્ઞાનીને અંશે રાગ ટળ્યો છે તથા અંશે રાગ છે, તે ટાળવા મથે છે, પોતે સરાગી
અવસ્થામાં છે એમ તે જાણે છે, તેથી રાગ હોય ત્યાં સુધી ચારિત્ર પૂરૂં થાય નહીં.
અહીં એક ખાસ વાત ખ્યાલમાં રાખવાની છે કે–‘પોતે સરાગ છે માટે રાગના કૃત્ય કરવાં જોઈએ’ એવો
ધર્મ છે એમ તે માને નહીં કે બીજાને તેમ પ્રરૂપે જ નહીં. જો એવી પ્રરૂપણા કરવામાં આવે તો સરાગ અવસ્થામાં
રાગ આદરણીય છે, એવી માન્યતા થઈ અને તેવી માન્યતા સાચા જ્ઞાનીને હોય નહીં.
(૧) જીવનો ત્રિકાળી ચૈતન્ય ધ્રુ સ્વભાવ તે નિશ્ચય; અને વર્તમાન વર્તતી પર્યાય તે વ્યવહાર. (૨)
વ્યવહારને વર્તમાન પર્યાય પુરતો જેમ છે તેમ ન જાણે તો એકાંત. (૩) વ્યવહારને આદરણીય માને તો એકાંત,
ફક્ત તેને જાણવાથી અનેકાંત. (૪) નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બંને જેમ છે તેમ જાણી નિશ્ચયને આદરવો,
આશ્રય કરવો તે અનેકાંત; નિશ્ચયને આશ્રયે શુધ્ધ અવસ્થા પ્રગટે છે. (પ) પર ચીજથી મને લાભ નુકશાન
થાય એમ માને છે તે પર ચીજ અને હું એક છું એમ માને છે તેથી એકાંત. (૬) નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને
જાણવા લાયક છે, પણ આદરવા લાયક નિશ્ચય છે. (૭) નિશ્ચયનો આશ્રય તે મોક્ષમાર્ગ, વ્યવહારનો આદર–તે
સંસાર માર્ગ.