: ૯૨ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧
શ્રી સમયસાર શાસ્ત્ર અત્યંત અજ્ઞાનીઅોનું અજ્ઞાન ટાળવા માટે રચાયેલું છે
સંક્ષિપ્ત અવલોકન
સંપાદક : રા. મા. દોશી
દર્શન બીજું
અા લેખની સાત કલમો અાગળ અંક ૧૭ માં અાવી ગઈ છે; તેમાં સમયસાર શાસ્ત્રની પહેલી પાંચ ગાથાઅો
પર અવલોકન કર્યું હતું, હવે ત્યાર પછી આગળની ગાથાઓમાં આચાર્ય ભગવાન શું કહેવા માગે છે તે જોઈએ.
[ગાથા ૬ થી ૧૦]
૮. આગળ ચાલતાં ગાથા ૬ માં શુદ્ધ આત્માનું શું સ્વરૂપ છે તે કહી, આત્મા અનંત ગુણનો અખંડ પિંડ
છે છતાં તેમાં ભેદ પાડી ‘તેને દર્શન છે–જ્ઞાન છે–ચારિત્ર છે’ એમ કહેતાં–ભેદ પાડતાં છદ્મસ્થ જીવને વિકાર થયા
વિના રહેતો નથી––એમ ગાથા ૭ માં જણાવ્યું. ગાથા ૮ માં કહ્યું કે–ગુણોના ભેદ પાડીને સમજાવ્યા વિના
અજ્ઞાની જીવો આત્માનું સ્વરૂપ સમજી શકતા નથી, તેથી ભેદ પાડીને સમજાવવું પડે છે. અનાર્યનું દ્રષ્ટાંત આપી
કહ્યું કે–અનાર્યને જેમ તેની ભાષા વિના સમજાવવું અશક્ય છે–તેમ અજ્ઞાની જીવોને (જો કે ધર્મ અને ધર્મી
સ્વભાવથી અભેદ છે તો પણ) ભેદ દ્વારા જ સમજાવી શકાય છે, તેથી તેઓ તુરત ઓળખી શકે તેવા ધર્મો–
ગુણોના નામરૂપ ભેદ ઉત્પન્ન કરી તેમને સમજાવવામાં આવે છે. જેમ બ્રાહ્મણે મ્લેચ્છ થવું યોગ્ય નથી તેમ તે
ભેદરૂપ કથન અનુસરવા યોગ્ય નથી, પણ તે કથન દ્વારા આત્માનું અભેદ પરમાર્થ સ્વરૂપ સમજી લેવું.
૯. એ રીતે આઠમી ગાથા પણ સિદ્ધ કરે છે કે મુખ્યપણે અનાદિના અજ્ઞાની જીવોને ઉદેશીને આ શાસ્ત્ર
બનાવ્યું છે. ગાથા ૯–૧૦ માં ‘વ્યવહારનય પરમાર્થનું જ પ્રતિપાદન કરે છે’ એમ બતાવ્યું છે.
[ગાથા ૧૧–૧૨]
૧૦. ભેદ ઉપરની દ્રષ્ટિ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી જીવ અજ્ઞાની રહે છે. (તેવા જીવોને શાસ્ત્રની
પરિભાષામાં વ્યવહારથી વિમોહિત–પર્યાય બુધ્ધિ કહ્યા છે.) તે દ્રષ્ટિ છોડી આત્માના ત્રિકાળી એક અખંડ શુધ્ધ
જ્ઞાયક ધ્રુવ સ્વરૂપ તરફ જીવ દ્રષ્ટિ કરે–તેનો આશ્રય લે તો જ તેનું અજ્ઞાન ટળી સમ્યગ્દર્શન થાય છે–એમ ગાથા
૧૧ માં કહ્યું. એ પ્રમાણે દ્રષ્ટિ ફેરવવા માટે ત્રિકાળી જીવનું સ્વરૂપ (નિશ્ચયનય) અને વર્તમાન કાળની વિકારી
અવસ્થા (વ્યવહારનય) જાણવા યોગ્ય છે–એમ ૧૨ મી ગાથામાં કહ્યું છે. ટુંકામાં કહ્યું કે બન્ને પડખાંઓનું
(નયોનું) જ્ઞાન કરવું, પણ તેમાં આદરવા યોગ્ય ત્રિકાળી પડખું (નિશ્ચયનય) છે એમ સમજવું.
૧૧. આ બે ગાથાઓમાં જીવના ત્રિકાળી પડખાં (નિશ્ચયનય) નું અને વર્તમાન અવસ્થા
(વ્યવહારનય) નું જ્ઞાન કરવાનો ઉપદેશ આપી નિશ્ચયનયનો આશ્રય હોય તો જ જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈ શકે છે–
એ પ્રમાણે અજ્ઞાનીને તેનું અનાદિનું અજ્ઞાન ટાળવા માટે કહ્યું.
[ગાથા ૧૩ થી ૧૬]
૧૨. અનાદિના અજ્ઞાનીને સમ્યગ્દર્શન કોઈ કાળે પ્રગટ્યું નથી. અને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાનો પુરુષાર્થ
જે ન કરે તે જીવને ધર્મનો નાનામાં નાનો અંશ પણ ન થાય; તેથી અજ્ઞાન ટાળવા માટે સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ
ગાથા ૧૩ અને ૧૪ માં વિગતવાર સમજાવ્યું છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય ત્યારે સમ્યગ્જ્ઞાન હોય જ છે–તેથી
સમ્યગ્જ્ઞાનનું સ્વરૂપ ગાથા ૧પ માં કહ્યું છે.
૧૩. ગાથા ૧પ માં સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું કે–સમ્યગ્જ્ઞાન એ જ ખરૂં જિનશાસન છે એમ અનંત જ્ઞાનીઓએ
કહ્યું છે. એટલે કે–જે જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી તે જિનશાસનનો ખરો અનુયાયી નથી. પુણ્યભાવ તે જિનશાસન છે
એમ ઘણાઓ–માને છે, તેથી અજ્ઞાનીઓનું એ અજ્ઞાન ટાળવા માટે ભાવશ્રુત જ્ઞાન જ [આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું
યથાર્થ જ્ઞાન જ] ખરૂં જિનશાસન છે એમ ડાંડી પીટીને આચાર્યદેવે આ ગાથામાં કહ્યું છે.
૧૪. સમ્યક્દર્શન જેને પ્રગટ થાય તેને અંશે સમ્યક્ચારિત્ર હોય છે, તે ચારિત્રને સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર કહેવામાં
આવે છે. તેવા જીવ ક્રમેક્રમે સમ્યગ્ચારિત્રમાં આગળ વધે છે તેથી સમ્યક્ચારિત્રનું સ્વરૂપ ગાથા ૧૬ માં આપ્યું.
[ગાથા ૧૭–૧૮]
૧પ. ગાથા ૧૭ માં કહ્યું કે ધનના અર્થી જીવ જેમ રાજાને તેના લક્ષણો વડે જાણી રાજાની શ્રધ્ધા કરે છે
અને તેને અનુસરે છે તેમજ જે જીવ ખરા સુખનો અર્થી હોય તેણે પ્રથમ જીવને તેના લક્ષણો વડે જાણીને જીવની
યથાર્થ પ્રતીતિરૂપ શ્રદ્ધાન કરવું જોઈએ; અને પછી પોતામાં સ્થિર થવા રૂપ આચરણ પ્રગટ કરવું જોઈએ.
૧૬. અહીં આચાર્ય ભગવાને અનાદિના અજ્ઞાનીને ખાસ નીચેની બાબતો સમજાવી છે:–
(૧) જાણ્યા વિનાની શ્રદ્ધા–ગધેડાના શિંગડા સમાન હોવાથી તે ખોટી છે–અશ્રદ્ધા છે. વિના જાણ્યે શ્રદ્ધાન
કોનું? માટે આત્માના (જીવના) સ્વરૂપને જાણ્યા સિવાય કદી પણ કોઈ જીવને ધર્મનો અંશ પણ થાય જ નહીં.
(૨) જો આત્માને પોતે જાણે નહીં તો શ્રધ્ધાન