: ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૯૩ :
પણ થઈ શકે નહીં, તો પછી પોતે સ્થિરતા કરે શેમાં? માટે એમ સમજવું કે–સાધ્ય આત્માની પ્રાપ્તિ, સિધ્ધિ,
બીજી કોઈ રીતે નથી જ, એટલે કે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી જ છે એમ નિશ્ચય કરવો.
૧૭. જ્યાંસુધી જીવ પોતાના સ્વરૂપને જાણે નહીં ત્યાં સુધી તે અજ્ઞાની જ છે કેમકે તેને સદાય
અપ્રતિબુદ્ધપણું છે; એક ક્ષણમાત્ર પણ તે સાચા જ્ઞાનને સેવતો નથી માટે જીવે અજ્ઞાન ટાળવાની ખાસ જરૂર છે
એમ આ ગાથાઓમાં ફરમાવ્યું છે.
[ગાથા ૧૯]
૧૮. તે ઉપરથી શિષ્યને પ્રશ્ન થયો કે–જીવ જે અનાદિનો અજ્ઞાની છે તેનું અજ્ઞાનપણું–અપ્રતિબુધ્ધપણું
ક્યાં સુધી રહે? તેના ઉત્તરમાં–આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે:–
“જ્યાં સુધી આ આત્માને ભાવકર્મ, દ્રવ્ય કર્મ, અને શરીરાદિ નોકર્મમાં “હું આ હું છું” અને મારામાં આ
ભાવકર્મ,–દ્રવ્યકર્મ–નોકર્મ છે એવી બુધ્ધિ છે ત્યાં સુધી આ આત્મા અજ્ઞાની છે.”
૧૯. જીવને અનાદિથી જે અજ્ઞાન ચાલ્યું આવ્યું છે તેમાં જીવ શું ભૂલ કરે છે તે આ ૧૯ મી ગાથામાં કહ્યું
છે. જીવ પોતાની શું ભૂલ થાય છે એ જાણે તો તે ટાળી શકે તેથી તે ભૂલ ટાળવા માટે અહીં જણાવ્યું કે–:
(૧) જીવ પરવસ્તુને ઈષ્ટ અનિષ્ટ માને છે તે જીવની ભાવકર્મ રૂપ મૂળ ભૂલ છે.
(૨) ‘ઝીણાં રજકણરૂપ દ્રવ્યકર્મ આત્મામાં છે અને શરીરાદિનો જે સંયોગ છે તે પોતામાં છે–’ એમ જીવ
માને છે, તે જીવની અનાદિની ચાલી આવતી દ્રવ્યકર્મ અને શરીરાદિ સંબંધી ભૂલ છે.
[ગાથા ૨૦ થી ૨૨]
૨૦. આ ત્રણ ગાથામાં જીવને પોતાનું અજ્ઞાન ટાળવા અને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે અજ્ઞાની અને જ્ઞાની
બંન્નેનાં લક્ષણો ઓળખી શકાય એવાં ચિન્હો આપ્યાં છે.
અજ્ઞાનીને ઓળખવાનાં ચિન્હ
૨૧. અજ્ઞાનીને ઓળખવાનાં ચિહ્ન નીચે પ્રમાણે જણાવ્યાં છે (જુઓ ગાથા ૨૦–૨૧).
પોતાથી અન્ય જે પરદ્રવ્ય–સચિત સ્ત્રી પુત્રાદિક, અચિત ધન ધાન્યાદિક, અથવા મિશ્ર ગામ નગરાદિ
તેને જે જીવ એમ સમજે કે–૧. હું આ છું; ૨. આ દ્રવ્ય મુજ સ્વરૂપ છે; ૩. હું આનો છું, ૪. આ મારૂં છે, પ. આ
મારે પૂર્વે હતું, ૬. આનો હું પણ પૂર્વે હતો, ૭. આ મારૂં ભવિષ્યમાં થશે, ૮ હું પણ આનો ભવિષ્યમાં થઈશ– તે
અજ્ઞાની છે.
૨૨. ગાથા ૨૨ ના પહેલા અર્ધા ભાગમાં કહ્યું કે:– આવો જુઠો પોતાપણાનો વિકલ્પ જે જીવ કરે છે તે
સારી રીતે મૂઢમોહી–અજ્ઞાની છે.
જ્ઞાનીને ઓળખવાનું ચિન્હ
૨૩. ગાથા ૨૨ ના પાછલા અર્ધા ભાગમાં જ્ઞાનીજીવનું ચિહ્ન જણાવતાં કહે છે કે–જે જીવ પરમાર્થ
(ભૂતાર્થ) વસ્તુ સ્વરૂપને જાણતો થકો એવો જુઠો વિકલ્પ કરતો નથી તે મૂઢ નથી–પણ જ્ઞાની છે.
૨૪. આ ગાથા સિધ્ધ કરે છે કે–પોતે જ્ઞાની થયો છે કે કેમ એમ જીવ પોતે ઉપરના ચિહ્નથી નક્કી કરી શકે
છે. આ પ્રમાણેના ચિહ્નથી ઓળખવું તે ભાવશ્રુત જ્ઞાન છે. કેટલાક કહે છે કે–“અવધિજ્ઞાન જીવને થાય ત્યારે જ
તે પોતે જ્ઞાની થયો છે એમ ભૂલ રહિત જાણી શકે. તેવા જ્ઞાનથી કે તેથી ઉંચા પ્રકારના જ્ઞાન એટલે કે મનઃપર્યય
અને કેવળજ્ઞાનથી જે નિર્ણય થાય તે ભૂલરહિત થાય. પણ શ્રુતજ્ઞાનમાં ભૂલરહિત નિર્ણય ન પણ થાય.’ આ
માન્યતા તદન ખોટી છે. ભાવશ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ જ્ઞાન છે અને પ્રમાણજ્ઞાન હંમેશા સાચું હોય છે. એટલે કે સંશય
વિપર્યય અને અનધ્યવસાય રહિત હોય છે તેથી શ્રુતજ્ઞાનથી પોતે જ્ઞાની થયો છે એમ જીવ નિઃશંકપણે સત્ય
નિર્ણય કરી શકે છે.
૨પ. જે જીવોને કેવળજ્ઞાન થાય છે તેઓમાં અવધિજ્ઞાન વગરના જીવોની સંખ્યા ઘણી મોટી છે જ્યારે
અવધિજ્ઞાનવાળા જીવોની સંખ્યા ઓછી છે, જો અવધિ જ્ઞાન વગર પોતે જ્ઞાની થયો છે તે જાણી શકાતું ન હોય
તો પછી તેવા જીવો પોતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થયા છે–એવો ખરો નિર્ણય કરી શક્યા નહોતા એવો અર્થ થાય જે તદ્ન
ભૂલ ભરેલો છે.
૨૬. વાસ્તવિક સ્વરૂપ તો એવું છે કે જે જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતે છે કે કેમ તેનો સાચો ભૂલરહિતનો નિર્ણય
ભાવશ્રુત દ્વારા કરી શકે નહીં તેને કદી પણ અવધિજ્ઞાન થાય જ નહીં. વિભંગ જ્ઞાન થાય પણ તે તો મિથ્યા
દ્રષ્ટિને થાય છે.
૨૭. આ ગાથામાં કોણ જીવ જ્ઞાની કહેવાય અને તે શું ચિહ્નથી ઓળખી શકાય તે સ્પષ્ટ પણે જણાવ્યું છે.