: ૮૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧
કરુણાભાવ તો રાગભાવ છે; શુભરાગ છે તે વિકાર છે, તેથી.
રજુ કરનાર
રા.મા. દોશી
ધર્મને પ્રેર્યા કરે અને ધર્મ વધતો જાય, પણ તેમ તો બનતું નથી. કેટલાક માણસો એવા હોય છે કે જે
પોતાનું નામ બહાર પાડ્યા વગર ઘણા જ ગરીબ માણસને દાન આપ્યા કરે છે, સેવા કરે છે, દયા પાળે છે, છતાં
તેને આત્માના સ્વરૂપની કાંઈ ખબર હોતી નથી; એ રીતે પુણ્યભાવ ધર્મનો પ્રેરક કે સહાયક તેમને થતો નથી, તો
બીજાને કેમ થાય?
પહેલો મિત્ર:–તેનું કારણ શું?
બીજો મિત્ર:–કરુણાભાવ તો રાગભાવ છે. શુભરાગ છે તે વિકાર છે. વિકાર કરતાં કરતાં અવિકારીપણું
પ્રગટે એમ તો બની શકે જ નહીં; પણ વિકાર ટાળતાં ટાળતાં અવિકારીપણું પ્રગટે છે.
પહેલો મિત્ર– તમે કહ્યું તે હું સમજ્યો. પાપ ટાળી પુણ્ય કરવું તે પાપ કરતાં સારું છે, કેમકે તેમાં
મંદકષાય છે; પણ આત્માના ધર્મની અપેક્ષાએ તે સારું નથી, કેમકે તે મંદકષાયપણ વિકાર છે; અને વિકાર હોય
તે અવિકારને પ્રેરે જ નહીં, કે સહાયક થાય જ નહીં–એમ તમે કહેવા માગો છો, તે હું સ્વીકારું છું.
બીજો મિત્ર–સારૂં; પુણ્ય તે ધર્મ નથી એમ કહેવામાં પુણ્યનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. એનો અર્થ એવો નથી
કે–જે શુદ્ધ સ્વભાવને સમજે પણ એકદમ અમલમાં મૂકી ન શકે તેણે પુણ્ય છોડી પાપ કરવું. તેનો અર્થ તો
એવો છે કે–પાપ કદી ન કરવું. જ્યાંસુધી વીતરાગ ન થવાય ત્યાંસુધી મુમુક્ષુ જીવને જે રાગ રહ્યો છે તે
સત્દેવ, સત્ગુરુ, સત્શાસ્ત્ર–– તથા કરુણાભાવ તરફ વળ્યા વિના નહીં રહે પણ તે જીવ રાગને ‘ધર્મ’ કદી
ગણશે નહીં; તેને તે ‘ધર્મ’ ગણતો નથી. તેથી તે શુભભાવને ટાળી શુદ્ધમાં જવાનો પ્રયત્ન કરી ક્રમે ક્રમે
પૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રગટ કરશે. હવે કહો કે જે જીવ યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે તે જીવ લોભ ઓછો કરશે કે કેમ?
પહેલો મિત્ર–– જરૂર તે લોભ ઓછો કરશે; લોભ ઓછો કરવાનો ભાવ તેને આવશે જ. તેને પરિણામે
દાન થયા વગર રહેશે નહીં, અને બીજાને પોતે દાન આપે છે, એવું અભિમાન તેને થશે નહીં. જેટલે અંશે
પોતામાં સુધારો થયો તેટલે અંશે પોતે પોતાને દાન આપ્યું એમ તે માનશે, કેમ તે બરાબર છે?
બીજો મિત્ર:–હા, તે બરાબર છે, પણ તેટલું જ નથી, જીવનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજનાર તો એમ માને છે
કે–પૈસા છે તે મારા નથી, જડ છે, હું તેનો સ્વામી નથી, હું તે કોઈને આપી શકું નહીં; કે લઈ શકું નહીં. પણ મારી
તે ઉપર આસકિત છે તે મારે ટાળવી જ જોઈએ, અને તે આસક્તિ ટાળતાં પૈસા જે જગ્યાએ જવાયોગ્ય છે તે
જગ્યાએ પોતાના કારણે ગયા વગર રહેશે નહીં. મેં જડનું દાન કર્યું એમ માનું તો હું તો જડનો સ્વામી થાઉં, માટે
તેમ નથી. મેં તો પોતાના લાભ માટે મારો લોભ ઓછો કર્યો, તેનો મારા પોતા ઉપર ઉપકાર છે, અને જે કંઈ
હજુ લોભ રહે છે તે મને નુકસાનકારક છે, માટે તે ટાળું તો જ મને પૂરો લાભ થાય.
પહેલો મિત્ર:–તમારી વાત મને ન્યાયસર લાગે છે. અને ભાષણ કર્તાનો અભિપ્રાય સાચો નથી, એમ
મને ખાતરી થાય છે. તે ભાષણ કર્તા બીજું ઘણું કહેતા હતા તે સંબંધે પણ ચર્ચા કરવા જરૂર છે. પણ હવે પછી
મળશું.
બીજો મિત્ર:–ભલે બહુ સારું.
(બન્ને મિત્રો જુદા પડે છે)
સંવાદચાલુ (બન્ને મિત્રો મળે છે.)
પહેલો મિત્ર:–તે ભાષણ કર્તા કહેતા હતા કે–‘ગરીબ ભલે દાન ન કરી શકે તો શું થયું? ધર્મના બીજા
અંગો ઘણાં છે. જેવાં કે દયા, ગુરુસેવા વગેરે દરેક કરી શકે, તે બધાં ધર્માનુષ્ઠાનો છે એમ જો ન માનીએ તો
જગતમાં દયા, દાન વગેરે અનુષ્ઠાનો રહેશે નહીં.’ હવે આપણે દયા સંબંધી વિચારીએ.
બીજો મિત્ર:–એ ભાષણ કર્તાએ કહ્યું હતું એવો જ તમારો મત છે, એમ માની આપણે આગળ ચાલીએ
તો કેમ?
પહેલો મિત્ર:–ના, તેમ નહીં. મારા તે વિચાર નથી. મારે તો હજી નિર્ણય કરવો છે, તેથી તમને પૂછયું છે.
એ ભાષણકર્તાએ જે ભાવો કહ્યા હતા તે, હું તો સમજવા માટે તમારી પાસે રજુ કરૂં છું.
બીજો મિત્ર:–તમે કહો છો તેવા વિચાર તે ભાષણકર્તાના અને બીજાઓનાં પણ છે માટે તે વિચારની
પરીક્ષા આપણે કરીએ.
પહેલો મિત્ર:–કહો, ત્યારે દયા તે ધર્મનું અંગ ખરૂં કે નહીં?
બીજો મિત્ર:–આપણે દયાનું સ્વરૂપ વિચારીએ તે પહેલાંં ‘દયા’ શબ્દથી તમે શું કહેવા માગો છો? તેની
વ્યાખ્યા કરો.