: ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૮૭ :
દયા वगेरेनु वास्तविक स्वरूप દાન
પહેલો મિત્ર:–આપણે ‘સ્વવશે’ અને ‘પરવશે’ સંબંધે [આત્મધર્મના પહેલા વર્ષના ચોથા અંકમાં]
વિવેચન કર્યું તેથી મને સમજાય છે કે, ‘સ્વવશે’નો અર્થ આત્માના વશે થાય છે; એટલે કે આત્માના શુદ્ધ
સ્વભાવના વશે થાય તે ‘સ્વવશે’, અને રાગના વશે થાય તે ‘પરવશે’ છે. આ તથા બીજા વિષયો ચર્ચ્યા; હવે
બીજા પ્રશ્ન ઉપર જઈએ તો કેમ?
બીજો મિત્ર:–ભલે; મને કાંઈ વાંધો નથી.
પહેલો મિત્ર:–હું હમણાં એક સભામાં ગયો હતો. ત્યાં એક ભાઈએ ભાષણ કર્યું કે– ‘ગરીબોને દાન
આપીએ તે ધર્માનુષ્ઠાન છે’. તમારો એ બાબતનો શો મત છે?
બીજો મિત્ર:–તેમાં તમને શંકા કેમ થઈ?
પહેલો મિત્ર:–મેં એ બાબત વિચાર કર્યો કે આ જીવ અનાદિથી છે, તેણે આટલા બધા લાંબા કાળમાં
કોઈવાર કરુણાભાવે દાન ન આપ્યું હોય એ કેમ બને? અને તે વખતે ‘ધર્મ’ ન થયો તો આ વખતે કેમ થાય?
એમ વિચાર થતાં મન્થન ચાલ્યું પણ કાંઈ નિર્ણય ન થયો એટલે તમને પૂછયું.
બીજો મિત્ર:–દાન દેવામાં જો શુભ પરિણામ હોય તો પુણ્ય થાય; ધર્મ ન થાય.
પહેલો મિત્ર:–તમે પુણ્ય કહો છો તેનું કારણ શું?
બીજો મિત્ર:–જુઓ! સમ્યગ્દર્શન પામ્યા વગર જીવે પૂર્વે અનંતવાર મહાવ્રત પાળ્યાં, તેમાં અતિચાર
આવવા દીધા નહીં, તો પણ ધર્મ ન થયો, પુણ્ય થયું અને તેનું ફળ દેવગતિ થઈ–એ તમે સાંભળ્યું છે?
પહેલો મિત્ર:–હા, મેં તે સાંભળ્યું છે. ત્યારે તમે શું એમ કહેવા માગો છો કે પુણ્ય તે ધર્મ નથી?
બીજો મિત્ર:–પુણ્યને લોકો ધર્મ કહે છે, અને માને છે; તેથી તેને ‘લૌકિક ધર્મ’ કહેવો હોય તો કહો, પણ
તે ‘સત્યધર્મ’ નથી.
પહેલો મિત્ર:–ભલે તે સત્યધર્મ ન હોય પણ તે ધર્માનુષ્ઠાન તો ખરૂં ને?
બીજો મિત્ર:–ભાઈ! તે ધર્માનુષ્ઠાન છે કે નહીં તે આપણે વિચારીએ. ‘ધર્માનુષ્ઠાન’ શબ્દ ત્રણ પદનો
બનેલો છે. તે નીચે પ્રમાણે:–
ધર્મ+અનુ+સ્થાન=ધર્મને અનુસરીને આત્મામાં સ્થિત રહેવું તે. હવે તમને તુરત ખ્યાલમાં આવશે કે જો
તે ભાવથી ધર્મનો અંશ થતો હોય તો જીવમાં આજે શુદ્ધતાના ઘણાં અંશો પ્રગટપણે જોઈએ અગર તો સમ્પૂર્ણ
પવિત્રતા જોઈએ. ધર્મનો એક અંશ જેને પ્રગટે તેને ક્રમે ક્રમે સમ્પૂર્ણ ધર્મ પ્રગટ થયા વિના રહે નહીં. વળી જો
દાનથી ધર્મ થતો હોય તો ગરીબો ધર્મ કરી શકે નહીં; કેમકે તેની પાસે તો પૈસા નથી; અને એમ થતાં પૈસાવાળા
માટે જ ધર્મ છે એમ બને, પણ તેવું નથી. કેમકે ‘ધન’ તો પરવસ્તુ છે, પરવસ્તુ વડે આત્માનો ધર્મ થાય જ
નહીં.
પહેલો મિત્ર:–ગરીબ પૈસા ન આપી શકે તો કંઈ નહીં. બીજા આપે તેનું અનુમોદન કરે. ગરીબને તે રીતે
ધર્મ થાય, કરવા–કરાવવા અને અનુમોદવાનો ગમે તે ભાવ હોય તો પણ સરખો લાભ ગણાય છે, માટે ગરીબ તે
રીતે ‘ધર્મ’ કરે.
બીજો મિત્ર:–તેનો અર્થ તો એવો થયો કે પરના આધારે ધર્મ થાય એટલે કે પૈસા વડે–(જે વસ્તુ જીવથી
પર છે તેને આધારે) ધનાઢયને થાય–અને ગરીબો તેનું અનુમોદન આપે– એટલે કે ધનાઢયો પૈસાને આધારે
ધર્મ કરે તેનું ગરીબ અનુમોદન આપે અને ધર્મ થાય–એવો સિદ્ધાંત હોય તો ધર્મ જડ–પર વસ્તુને આધિન થાય,
પણ ધર્મ તો આત્માનો (પોતાનો) સ્વભાવ છે પોતાનો સ્વ (પોતીકો) ભાવ તો પોતામાં હોય તેથી પોતાનો
શુદ્ધ સ્વભાવ તે ધર્મ કહેવાય. માટે જીવ પોતાના સ્વભાવની બરાબર સમજણ પ્રથમ કરે તો તે ધર્મ પ્રગટ કરી
શકે. તે વિના કદી ધર્મ થાય નહીં.
પહેલો મિત્ર:–બરાબર–ધર્મ તે આત્માનો સ્વભાવ છે, તે વાત તો સાચી; તે ભાષણ કર્તા પણ ‘ધર્મ’ ની
તેવી વ્યાખ્યા કરતા હતા, પણ તે કહેતા હતા કે આપણે દાન આપીએ, સેવા કરીએ તો તે પુણ્ય છે; અને તે
ધર્મને પ્રેરે માટે તે સત્ અનુષ્ઠાન કહેવાય–સહાયક કહેવાય. એ બાબતમાં તમારું શું કહેવું છે?
બીજો મિત્ર:–જો તે ભાવ ધર્મને પ્રેરતો હોય તો ધર્મનો અનંતમો ભાગ પણ તેનાથી પ્રગટ થવો જોઈએ
અને જો તેનાથી અનંતમો ભાગ પણ પ્રગટ થતો હોય તો જેમ જેમ દાન, સેવા વગેરે આપણે વધુ વધુ કરીએ
તેમ તેમ તે દાન, સેવા વગેરે