: ૮૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧
અને અંતર સ્વભાવનો વિશ્વાસ એ જ્ઞાનીની ક્રિયા છે.
ઊનાળામાં ગરમીની લૂ વાતી હોય, સખ્ત ગરમી પડતી હોય અને ઠંડી હવા આવે ત્યાં ‘હાશ’ એમ થઈ
જાય છે તેનું શું કારણ? પ્રથમ લૂ ઉપર લક્ષ હતું ત્યારે શરીર ઉપરના રાગના કારણે તે લૂ ઉપર દ્વેષ હતો, અને
ઠંડી હવા ઉપર લક્ષ ગયું ત્યાં શરીર ઉપર રાગ છે તેથી ‘હાશ’ કહે છે કેમકે ઠંડી હવાને સુખનું કારણ માન્યું છે–
તેમાં સુખ કલ્પ્યું છે; પણ ભાઈ! ‘હાશ’ પરમાં નથી–તારામાં છે. તારા સુખસ્વરૂપને ચૂકીને પરમાં સુખની
કલ્પના તે તારૂં અજ્ઞાન છે, તને તારો મહિમા નથી–વિશ્વાસ નથી.
અહાહા! શું વસ્તુ સ્વરૂપ છે! પણ અજ્ઞાનીને પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવનું માહાત્મ્ય નથી, ‘મારો જ્ઞાન
સ્વભાવ જ મારી શાંતિનું સત્તાસ્થાન છે, એ જ મારૂં સત્તાધામ છે’ એવો વિશ્વાસ નથી. પ્રભુ! તારા
જ્ઞાનસ્વભાવ સિવાય ખેતર, જંગલ કે બંગલામાં તારૂં સત્તાસ્થાન નથી. સ્વાધ્યાયમંદિરમાં બેઠાં કે નિરાંત! એમ
માને પણ નિરાંત છે ક્યાં? સ્વાધ્યાય મંદિરમાં છે કે તારામાં છે? પ્રભુ! તું ચિત્સ્વભાવી છો! તારા
આત્મધામમાં જ તારી શાંતિ છે. તારૂં સમાધિ મરણ કોઈ બાહ્ય ક્ષેત્રથી નહિ આવે, પણ તારા જ્ઞાન સ્વભાવથી જ
આવશે. તું જ્ઞાન સ્વભાવી વસ્તુ છો!
હવે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ કેવું છે? તે કહે છે:
‘સર્વ ભાવાંતરચ્છિદે’:–એકલા જ્ઞાન સ્વરૂપમાં સર્વ પરને–ત્રણકાળ ત્રણલોકને–એક સમયમાં પૂર્ણપણે
જાણવાનો સ્વભાવ છે; જાણવામાં રાગ નહિ, વિકાર નહિ કે નિમિત્ત નહીં, એવો જ્ઞાન સ્વભાવ છે. “એવા જ્ઞાન
સ્વભાવને હું પ્રણમીને નમસ્કાર કરૂં છું, આ નમન પૂર્ણ થતાં સુધી રહે છે. પૂર્ણદશા થયા પછી તેમાં વધવા પણું
થતું નથી, એમને એમ રહે છે,” આ પ્રમાણે આચાર્ય દેવે ‘સમયસાર’માં પ્રણમીને નમસ્કાર કર્યા છે અને
‘સમયસાર’નું શુદ્ધ સ્વરૂપ વર્ણવીને પોતાના શુદ્ધ આત્માને જ ઈષ્ટ દેવ માનીને મંગળિક તરીકે તેને જ નમસ્કાર
કર્યા છે.
જીવે શું કરવું યોગ્ય છે?
જીજ્ઞાસુ જીવોએ આત્મા –જે નિશ્ચલ ચૈતન્યરૂપ પદાર્થ છે તેને ૧ પઢવા–ભણવા યોગ્ય, ૨
ધ્યાન કરવા યોગ્ય, ૩ આરાધવા યોગ્ય, ૪ પૂછવા યોગ્ય, પ સાંભળવા યોગ્ય, ૬ અભ્યાસ કરવા
યોગ્ય, ૭ ઉપાર્જન કરવા યોગ્ય, ૮ જાણવા યોગ્ય, ૯ કહેવા યોગ્ય, ૧૦ પ્રાર્થના યોગ્ય, ૧૧ શિક્ષા
યોગ્ય, ૧૨ દેખવા યોગ્ય, અને ૧૩ સ્પર્શ કરવા યોગ્ય છે, કે જેથી આત્મા સદા સ્થિર બન્યો રહે.
[શ્રી અમિતગતિ આચાર્યકૃત યોગસાર અધ્યાય ૬ ગાથા ૪૯]
રુચિ અને પુરુષાર્થ
જેને જે વસ્તુની રુચિ હોય તે વસ્તુની તે મર્યાદા ન બાંધે–તેની હદ ન હોય. જેને પૈસાની રુચિ હોય તે
લાખ–બેલાખ કે કરોડ એવી મર્યાદા ન બાંધે પણ જેટલા મળે તેટલા લેવાની ભાવાના હોય, તેમ જેને આત્માની
રુચિ થઈ હોય તે આત્મહિત માટે કોઈ પણ મર્યાદા ન બાંધે, આત્માના બેહદ સ્વભાવની રુચિ થઈ તો તેમાં કાંઈ
હદ ન હોઈ શકે, પણ કાળની અને પુરુષાર્થની મર્યાદા તોડીને બેહદ પુરુષાર્થ દ્વારા સંપૂર્ણ સ્વરૂપ મેળવે જ.
“આત્માનું સ્વરૂપ બે ત્રણ દિવસમાં કે અમુક વખત સુધીમાં મળે તો લેવું” એમ જે કાળની મર્યાદા
બાંધીને સ્વરૂપ મેળવવા માગે છે તેને આત્માની રુચિ જ નથી; જો ખરેખર આત્માની રુચિ હોય તો મર્યાદા હોય
નહિ. સંસારના કાર્યો અનંત–અનંત કાળથી કરતો આવ્યો છે. છતાં તેની કાંઈ મુદત મારતો નથી અને અહીં મોક્ષ
સાધનમાં મુદત મારે છે તો તેને આત્માની રુચિ નથી પણ સંસારની જ રુચિ પડી છે. જો તને ખરેખર આત્માની
રુચિ થઈ હોય તો સંસાર ભાવ મૂકી દઈને આત્મા માટે જ જીવન અર્પી દે! અરે! એક તો શું પણ અનંત–અનંત
ભવ આત્મા માટે આપવા પડે તો પણ આપવા તૈયાર છું, ગમે તેમ થાવ પણ મારે તો આત્માનું કરવું જ છે–એમ
આત્માની રુચિ કરીને કાળની મર્યાદા તોડી નાંખ! આમ કરવાથી અનંત ભવનો નાશ થઈને અલ્પ કાળમાં જ
તારી મુક્તિ અવશ્ય થઈ જશે. કાળની મર્યાદા તોડીને જે આત્મા માટે અનંતભવ અર્પણ કરવા તૈયાર થયો છે
તેને ભવ હોય જ નહિ. આત્મા તરફની યથાર્થ રુચિ હોવાથી–તે રુચિના જોરે કાળની મર્યાદા તોડીને–ઉગ્ર પુરુષાર્થ
દ્વારા તે અંક–બે ભવમાં જ મુક્ત થઈ જવાનો! પણ જો કાળની મર્યાદા બાંધી તો અનંતકાળે પણ જન્મ મરણનો
અંત નહિ આવે. મર્યાદાના લક્ષે મુક્તિનો અમર્યાદીત પુરુષાર્થ ફાટે નહિ; જે તરફની રુચિ હોય તે તરફનો
પુરુષાર્થ ઉપડે છે, માટે પ્રથમ ક્ષેત્ર કાળાદિની મર્યાદાને તોડીને રુચિ ફેરવો.