: ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૮૫ :
નમન નમનમાં ફેર હોય છે, ચીત્તો હરણને મારવા માટે નમે છે, ચોર નમે છે તે ઘરમાં પેસી જવા માટે
નમે છે, રાજાને નમે છે ત્યાં લોભની ખાતર નમે છે, અંદર કાંઈક દગો હોય તે બહારમાં બમણો નમે, પણ એ
બધાં નમન ક્ષણિક છે, પરાધીન થવા માટે છે, અશાંતિ અને પર પદાર્થ મેળવવાના ભાવ માટે છે, આ નમન
અવિનાશી છે, સ્વાધીનતા અને શાંતિ માટે છે.
––આચાર્યદેવ કહે છે કે “અમે રાગ–દ્વેષ અને શરીરના સંયોગને સંકોચીએ છીએ અને અંતર સ્વરૂપમાં
નમીએ છીએ. અંતર વલણનું ફળ અંતરમાં આવે છે. જેટલી વૃત્તિ બહાર જાય તે તરફ આદર નથી. આખો
સંસાર અને સંસાર તરફના વલણના ભાવથી હવે અમે સંકોચાઈએ છીએ. બહારના પર પદાર્થના વલણથી
સંકોચાઈને ચિદાનંદ ધ્રુવ સ્વભાવી એવા ‘સમયસાર’માં સમાઈ જવા માગીએ છીએ, બહારનો સંયોગ કે
શરીરાદિ સ્વપ્ને પણ જોઈતા નથી, બહારના ભાવ અનંતકાળ કર્યા, હવે તેનો આદર નથી. પૂર્ણ થવા પહેલાંં
શુભાશુભ થાય તે તરફ હવે આદર નથી. અમે બહારથી સંકોચાઈએ છીએ, હવે અમારૂં પરિણમન અંદર ઢળે છે;
તે બહારમાં જણાય નહીં. અંતર સ્વરૂપના વલણથી તે કેવળજ્ઞાન સુધી એ બધું આત્મામાં સમાઈ જાય છે, તેનું
ફળ બહારમાં દેખાતું નથી. તેને કોઈ રોકી શકે નહીં. અમારા નમનમાં કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પાછી ફરે નહીં.” આ
રીતે આચાર્યદેવે “નમ: સમયસારાય”માં એકલો અપ્રતિહત ભાવ વર્ણવ્યો છે; ચૌદ પૂર્વ, બાર અંગ અને
કેવળજ્ઞાનીઓનાં પેટ મૂકી દીધાં છે.
“નમ: સમયસારાય” તેમાં સમયસાર તે શુદ્ધ દ્રવ્ય અને નમ: તે પર્યાય છે. ‘સમયસાર’ એવો શુદ્ધ
ત્રિકાળ ધ્રુવ તે શુદ્ધ પરમાર્થ દ્રષ્ટિ અને નમ: તે પર્યાય બતાવે છે; આ રીતે ‘નમ: સમયસારાય’ કહેતાં સ્વભાવ
ત્રિકાળ સિદ્ધ થયો અને શુદ્ધ પર્યાય નવી પ્રગટે છે તે પણ બતાવ્યું.
શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે કહ્યું છે કે:–
ધર્મ જિનેશ્વર ગાઉં રંગશું
ભંગ મ પડશો પ્રીત હો...જિને.
બીજો મન–મંદિર આણું નહિ
એ અમ કુળવટ રીત હો...જિને.
આમાં પણ એકલા શુધ્ધ સ્વભાવ તરફ નમવાની જ વાત મૂકી છે–ભંગ પડવાની વાત જ નથી. આચાર્ય
કહે છે કે દ્રવ્યે અને ભાવે સ્વભાવને જ નમન કરૂં છું. વાણી દ્વારા પણ આત્મ સ્વભાવને જ સ્થાપું છું. શુદ્ધ
આત્મસ્વભાવ તે ત્રિકાળ પણ છે અને શુધ્ધ પર્યાય તે ક્ષણિક પણ છે, એકાંત ધ્રુવ કે એકાંત બદલતો–ક્ષણભંગુર
નથી. ધ્રુવ સ્વભાવ જે અવિનાશી શક્તિપણે આનંદઘન પડ્યો છે. તેની જ પર્યાય પ્રગટીને આવશે, તે અવસ્થાને
રોકવા જગતમાં કોઈ સમર્થ નથી તે અવસ્થા બહારથી ક્યાંયથી નહીં આવે.
‘નમ: સમયસારાય’માં જ બધું આવી ગયું છે, પણ તેટલાથી કોઈ ન સમજે અને કહે કે–આત્માને કોઈ
ક્રિયા ખરી કે નહીં? વીતરાગ ભગવાન ક્રિયા માને છે કે નહીં? તો કહ્યું કે– ‘સ્વાનુભુત્યા ચકાસતે’ પ્રથમ
સામાન્ય લીધા પછી હવે વિષેશ લ્યે છે.
આત્માના સ્વરૂપને અનુસરીને જે અંતર ક્રિયા તેનું ઉપજવું છે. શરીર, મન, વાણીની ક્રિયા તો નહીં પણ
બાહ્ય આચરણ ઉપર લક્ષ જવાનો જે શુભભાવ તેનાથી પણ પ્રગટતો નથી, પણ ‘સ્વાનુભુત્યા ચકાસતે’ એટલે
પોતાથી જ પ્રકાશે છે. પોતાની અનુમતિ [પર્યાય] રૂપ ક્રિયાથી પ્રકાશે છે. પોતાના નિર્મળ વેદનમાં દયાદિના
ભાવના વેદનનો આધાર નથી. અંતર સ્વભાવની એકાગ્રતા દ્વારા જ પ્રગટ થાય છે–બીજાથી નહીં. અહીં
અસ્તિથી જ વાત લીધી છે, અસ્તિ કહેતાં પરથી નાસ્તિ સમજી લેવી.
‘છે અંદર’ તેના ઉપર જોર કર! જોર કર! બાહ્ય વલણના ભાવને કર શિથિલ! અને અંતર સ્વભાવ
ઉપર જોર લાવ! અંદર છે તેના ઉપર જોર કર, તો નિર્મળતા પ્રગટી જશે. અંતરદ્રષ્ટિ, અંતર વલણ અને અંતર
એકાગ્રતા વગર મુક્તિ નથી, બાકી બીજા બધા રખડવાના રસ્તા છે.
હવે કોઈ પૂછે કે–અંદર હતું તે પ્રગટ્યું કે બહારથી નવું આવ્યું? તો કહે છે કે ‘ચિત્સ્વભાવાય ભાવાય’
ચિત્ એટલે જ્ઞાન; એકલા જ્ઞાનસ્વભાવે છે; તેના જોરે જ નિર્મળતા પ્રગટે છે, આમાં બીજું કાંઈ બહારનું ન
આવ્યું. જાણવું એ જ સ્વરૂપ છે, તેમાં પરનું કરવા મૂકવાનો સ્વભાવ નથી. જ્ઞાન એ જ પોતાનો સ્વભાવ છે,
તેનો પ્રથમ વિશ્વાસ કર્યા વગર ફળ પ્રગટે નહિ.
‘ચિત્ સ્વભાવાય’ એટલે જ્ઞાન એ જ સ્વભાવ છે અને ‘ભાવાય’ કહેતાં–ત્રિકાળ છે. આવા અંતર
સ્વભાવનો વિશ્વાસ એ જ જ્ઞાનની (આત્માની) ક્રિયા છે. ખાવા પીવાની ક્રિયા આત્માની નથી, ખાવા–પીવામાં
સુખ માન્યું છે તે કદી જોયું નથી છતાં વિશ્વાસ કર્યો છે, ત્યાં તો વિનાશીનો વિશ્વાસ છે, તે અજ્ઞાનની ક્રિયા છે.