: ૮૪ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૧ : ૨૦૦૧
આ મંગળિકનો પહેલો જ કળશ છે, તેમાં આચાર્યની ભાવના છે કે–આત્મા સહજ સ્વરૂપ અવિનાશી
વસ્તુ છે, તેમા વ્રત–દયા આદિના બધા ભાવો વિકાર છે, તે વિકાર ભાવ તરફ પરિણમવા માગતો નથી, પણ
ધ્રુવ સ્વરૂપની પર્યાય તરફ જ ઢળું છું. આમાં અપ્રતિહત ભાવની વાત મૂકી છે–પાછા ફરવાની વાત જ નથી.
જગતમાં કહેવાય છે કે “ નાણાંવાળો કન્યા લીધા વગર પાછો ફરશે નહિ”; નાણું એટલે શું? નાણ
એટલે જ્ઞાન પણ થાય છે. અહીં તો આચાર્ય દેવ કહે છે કે:–શુધ્ધ આત્મ સ્વરૂપમાં વળ્યા તે વળ્યા, તે શુધ્ધ
પરિણતિ લીધા વિના હવે અમે પાછા ફરશું નહીં. ‘નમઃસમયસાર’ ––શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જ મન–વચનથી ઢળું છું,
વાણીમાં પણ બીજાનો આદર નથી.
આ સમયસારમાં ઢળનાર જ પંચપરમેષ્ટિ અરિહંત સિધ્ધ કે આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–સાધુ થાય છે.
નમસ્કારમંત્રના પહેલા જ પદમાં કહ્યું છે કે “ નમો અરિહંતાણં” રાગ–દ્વેષ ટાળ્યા તેને નમસ્કાર! એટલે કે હવે હું
રાગ–દ્વેષ તરફ નહિ ઢળું, રાગ–દ્વેષ રહિત સ્વભાવમાં જ ઢળું છું. આ પાંચ નમસ્કારના પદનું આખું સ્વરૂપ “
નમો સમયસારાય ” માં કહી દીધું છે, કહેનાર પોતે આચાર્યપદે છે અને સિદ્ધપદે અલ્પકાળમાં પહોંચવાના છે.
નમસ્કાર ક્યારે કહેવાય? કે અરિહંતને નમન કરનાર પોતાનો રાગ–દ્વેષરહિત સાચો સ્વભાવ માને તો
તે અરિહંતને નમ્યો છે. જે અરિહંતને નમે તે અરિહંત થાય અને સિદ્ધને નમે તે સિધ્ધ થાય.
આમાં એકલા પરિણમન સ્વભાવની જ વાત છે. સમય એટલે પોતાના જ્ઞાનપણે જ થતો. તેમાં રાગપણે
થવાનો સ્વભાવ નથી–હું રાગપણે થતો જ નથી, હું પૂર્ણ સ્વરૂપના જ આદરમાં રહું, તેમાં કાંઈ વિઘ્ન નથી.
પાંચ પદ–અરિહંત, સિદ્ધ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ; આ પાંચ પદમાંથી સાધુ, અરિહંત અને સિદ્ધ એ
ત્રણ પદ તો દરેક મુક્ત થનાર જીવને આવે જ, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય એ બે પદ તો કોઈને આવે અને કોઈને
ન પણ આવે. જે સમયસાર તરફ નમ્યો તેને સિદ્ધપદ થાય જ, વચ્ચે વિઘ્ન આવે નહીં. આત્માના સ્વરૂપમાં જે
નમ્યા તેને કર્મ નડે એવું અમારી પાસે નથી. કોઈ કર્મ, કોઈ કાળ કે કોઈ ક્ષેત્ર આત્માને નડતાં નથી.
અરિહંત કે સિદ્ધ થયા તે “નમ: સમયસારાય” એમ કહે નહીં, કેમકે તેઓ તો પૂર્ણ થઈ ગયા છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે હું શુદ્ધ આત્મામાં જ નમું છું, પુણ્ય કે પાપની વૃત્તિમાં હું નમતો નથી. અવસ્થામાં રાગ હોવા
છતાં કહ્યું છે કે હું તે રૂપે પરિણમતો નથી, તે તરફ નમતો નથી, પરિણમતાં છતાં નથી પરિણમતો એમ “નમ:
સમયસારાય”માં કહ્યું છે.
અરિહંત કે સિદ્ધને કોઈને નમસ્કાર કરવાનું હોય નહીં કેમકે તેઓ પૂર્ણ છે, તથા અજ્ઞાની પરમપદને
નમસ્કાર કરી શકે નહીં કેમકે તે અરિહંત કે સિદ્ધનું સ્વરૂપ જાણતો નથી, અને અરિહંત કે સિદ્ધનું સ્વરૂપ જાણ્યા
વિના નમસ્કાર કરે કોને? તેથી નમસ્કાર કરવાપણું તો આચાર્ય–ઉપાધ્યાય સાધુ અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે.
વંદ્ય–વંદક ભાવના ભેદ રાગમિશ્રિત છે, સાધક દશામાં નમસ્કારનો વિકલ્પ ઊઠે છે, છતાં હું તે રૂપે
પરિણમતો નથી. અહીં વિકલ્પ છે છતાં હું તે રૂપે થતો નથી એવા સ્વભાવના જોરમાં” વિકલ્પનો વ્યવહાર છે
તેને માત્ર જાણે છે, તે તરફ આદર નથી. એકલા શુધ્ધ સ્વભાવ તરફ જ ઢળું છું, વચ્ચે રાગાદિ આવે તેનો આદર
નથી એટલે કહ્યું કે હું તે રૂપે પરિણમતો જ નથી.
એકને નમસ્કારના યથાર્થ ભાવમાં અનંત સમાઈ જાય છે. એકથી અનંત જુદા નહીં, અનંતથી એક જુદો
નહીં, કેમકે સ્વરૂપમાં જુદાપણું નથી અર્થાત્ બધાનું સ્વરૂપ સરખું જ છે.
આત્મા એકલો જ્ઞાતા દ્રષ્ટા, તેની હાલતમાં રાગ–દ્વેષ થાય તેનો આદર નથી, પૂર્ણ સ્વરૂપને આદરવાનો
જ ભાવ છે. એકલા જ્ઞાતા સ્વરૂપ તરફ જ પરિણમન એ જ મારૂં સત્વ અને એજ મારૂં જીવન છે, એવા જોરમાં
વચ્ચે રાગાદિ આવે તેને પોતાના માનતો જ નથી. (પર્યાયને તો ભૂલી જ ગયો છે.)
જયધવલમાં પંડિત મરણનો અધિકાર છે તે (મંગળિક તરીકે વાંચવા માટે) લક્ષમાં આવ્યો હતો, આમાં
પણ એ જ આવ્યું છે. મૃત્યુ વખતે પણ સ્વભાવ તરફનું અંતર વલણ છૂટે નહીં. જીવનમાં શુધ્ધ સ્વરૂપ તરફનું જ
વલણ, મરણ ટાણે પણ શુદ્ધ પરિણતિમાં જ પરિણમન અને દેહ છૂટયા પછી પણ જ્યાં જાય ત્યાં “નમો
સમયસારાય”––શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જ પરિણમન! સ્વરૂપની અંતરદશામાં સ્વભાવ તરફ જ વલણ છે, તે વલણ
કેવળજ્ઞાન લીધા વિના છૂટે નહીં.
આ સમયસારનાં નમનમાં અને જગતના લૌકિક નમનમાં ફેર છે:
નમન નમનમેં ફેર હૈ, બહોત નમે નાદાન;
દગલબાજી દુણા નમે, ચિત્તા ચોર કમાન.