જે ભગવાન અર્હંતનું સ્વરૂપ દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયથી જાણે તે પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ જાણે અને તેનો નિશ્ચય
કરીને મોહ નાશ પામે.’
ઉપર મૂકેલી ગાથા શ્રી પ્રવચનસારની અધ્યાય ૧ ગાથા ૮૦ મી છે; અને આ ગાથા જો કે ભગવાન
કુંદકુંદાચાર્યની બનાવેલી છે તો પણ, ‘પૂર્વ મહાત્માઓએ કહ્યું છે’ એવું બહુવચન સૂચક પદ વાપરી, તે કથન ઉપર
તેમની પહેલાના સર્વ પૂર્વ મહાત્માઓની છાપ છે એમ જણાવ્યું છે. [આવૃત્તિ છઠ્ઠી પાનું–૨૭૨]
શ્રી પંચાસ્તિકાય સંબંધે
(સં. ૧૯પ૩ ચૈત્ર સુદ પ) સંવત ૧૯પ૩ ના ચૈત્ર સુદ પ ના રોજ તેઓ લખે છે કે:–
‘દ્રવ્યાનુયોગ પરમ ગંભીર અને સૂક્ષ્મ છે, નિર્ગ્રંથ પ્રવચનનું રહસ્ય છે, શુક્લ ધ્યાનનું અનન્ય કારણ છે. શુક્લ
ધ્યાનથી કેવળજ્ઞાન સમુત્પન્ન થાય છે. મહા ભાગ્ય વડે તે દ્રવ્યાનુયોગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
દર્શનમોહનો અનુભાગ ઘટવાથી અથવા નાશ પામવાથી, વિષય પ્રત્યે ઉદાસીનતાથી અને મહત્પુરુષના
ચરણકમળની ઉપાસનાના બળથી દ્રવ્યાનુયોગ પરિણમે છે.
જેમ જેમ સંયમ વર્દ્ધમાન થાય છે, તેમ તેમ દ્રવ્યાનુયોગ યથાર્થ પરિણમે છે. સંયમની વૃદ્ધિનું કારણ
સમ્યક્દર્શનનું નિર્મલત્વ છે, તેનું કારણ પણ ‘દ્રવ્યાનુયોગ’ થાય છે.
સામાન્યપણે દ્રવ્યાનુયોગની યોગ્યતા પામવી દુર્લભ છે. આત્મારામ પરિણામી, પરમ વીતરાગ દ્રષ્ટિવંત, પરમ
અસંગ એવા મહાત્મા પુરુષો તેનાં મુખ્ય પાત્ર છે.
કોઈ મહાપુરુષના મનનને અર્થે પંચાસ્તિકાયનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ લખ્યું હતું; તે મનન અર્થે આ સાથે મોકલ્યું છે.
‘હે આર્ય! દ્રવ્યાનુયોગનું ફળ સર્વ ભાવથી વિરામ પામવારૂપ સંયમ છે. તે આ પુરુષનાં વચન તારા
અંતઃકરણમાં તું કોઈ દિવસ શિથિલ કરીશ નહિ. વધારે શું? સમાધિનું રહસ્ય એ જ છે. સર્વ દુઃખથી મુક્ત થવાનો
અનન્ય ઉપાય એ જ છે.’
[આવૃત્તિ છઠ્ઠી પાનું–૪૧૮]
શ્રી નિયમસાર અને શ્રી અષ્ટપાહુડ સંબંધી
આ ઉપરાંત ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યનાં બનાવેલાં અને હાલ પ્રસિદ્ધ થયેલાં શ્રી નિયમસાર અને અષ્ટપાહુડ છે.
નિયમસાર તેમના વખત પછી હસ્તગત થયેલ છે એટલે તેમના હાથમાં તે આવેલ નથી; પણ શ્રી અષ્ટપાહુડ તેમને
મળેલ, તે સંબંધે તેઓ નીચે મુજબ જણાવે છે:–
સ્વામી વર્દ્ધમાન જન્મતિથિ (ચૈત્ર સુદ ૧૩)
[સાં–૧૯પ૬ ધર્મપુર]
“અષ્ટપાહુડના ૧૧પ પાનાં સંપ્રાપ્ત થયાં.”
[મોરબી, અષાડ સુદ ૭ બુધ. સાં ૧૯પ૬]
“શ્રીમાન્ કુંદકુંદાચાર્યે અષ્ટ પાહુડ (અષ્ટપ્રાભૃત) રચેલ છે. પાभृત ભેદ:–દર્શનપ્રાभृત, જ્ઞાનપ્રાभृત,
ચારિત્રપ્રાभृત, ભાવપ્રાभृત ઈત્યાદિ. દર્શનપ્રાभृતમાં જિનભાવનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. શાસ્ત્રકર્તા કહે છે કે અન્યભાવો
અમે, તમે અને દેવાધિદેવ સુદ્ધાંએ પૂર્વે ભાવ્યા છે, અને તેથી કાર્ય સર્યું નથી; એટલા માટે જિનભાવ ભાવવાની જરૂર
છે. જે જિનભાવ શાંત છે, આત્માનો ધર્મ છે; અને તે ભાવ્યેથી જ મુક્તિ થાય છે.’ (આવૃત્તિ છઠ્ઠી પાનું પ૩૬)
શ્રી કુંદકુંદાચાર્યની દશા સંબંધી
આ સંબંધમાં તેઓ કહે છે કે:–
“કુંદકુંદાચાર્યજી તો આત્મસ્થિતિમાં બહુસ્થિત હતા.” (સં. ૧૯૯પ. આવૃત્તિ છઠ્ઠી પાનું ૨૨૮)
પુરુષાર્થ સિદ્ધિઉપાય સંબંધી
ભગવાન અમૃતચંદ્ર આચાર્ય (શ્રી સમયસાર–શ્રી પ્રવચનસાર અને શ્રી પંચાસ્તિકાયના ટીકાકાર)નું
શ્રાવકાચાર સંબંધનું બનાવેલું આ શાસ્ત્ર છે. તે સંબંધમાં તેઓ કહે છે કે:–
“પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાયનું ભાષાંતર ગુર્જર ભાષામાં કરતાં આજ્ઞાનો અતિક્રમ નથી.”
(સંવત ૧૯૯પ ફાગણ સુદ ૧ આવૃત્તિ છઠ્ઠી પાનું ૩૦૬)
ઉપરના લખાણ ઉપરથી સિધ્ધ થાય છે કે આ શાસ્ત્રને પણ તેઓએ સત્શ્રુત તરીકે સ્વીકાર્યું છે.
સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા સંબંધી
(મોરબી અશાડ સુદ–૧૯પ૬)
આ શાસ્ત્રના સંબંધમાં તેઓ કહે છે કે:–
“ સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા વૈરાગ્યનો ઉત્તમ ગ્રંથ છે. દ્રવ્યને–વસ્તુને યથાવત્ લક્ષમાં રાખી વૈરાગ્યનું એમાં નિરૂપણ
કર્યું છે. ગઈ સાલ મદ્રાસ ભણી જવું થયું હતું. કાર્તિક સ્વામી એ ભૂમિમાં બહુ વિચર્યા છે. એ તરફના નગ્ન, ભવ્ય, ઊંચા,
અડોલવૃત્તિથી ઉભેલા પહાડ નીરખી સ્વામી કાર્તિકેયાદિની અડોલ, વૈરાગ્યમય, દિગમ્બર વૃત્તિ યાદ આવતી હતી.”
નમસ્કાર તે સ્વામી કાર્તિકેયાદિને
(આવૃત્તિ છઠ્ઠી પા. ૩૨૭)