: ૧૦૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૨ : ૨૦૦૧
ંશ્રી સમયસાર શાસ્ત્ર અત્યંત અજ્ઞાનીઓનું અજ્ઞાન ટાળવા માટે રચાયેલું છે
સંક્ષિપ્ત અવલોકન : સંપાદક : રા. મા. દોશી
દર્શન ત્રીજાુ
અા લેખની ૨૭ કલમો અાગળ અંક ૧૭ – ૧૮ માં અાવી ગઈ છે; તેમાં સમયસાર શાસ્ત્રની બાવીશ ગાથાઅો
પર અવલોકન કર્યું હતું, હવે ત્યાર પછી આગળની ગાથાઓમાં આચાર્ય ભગવાન શું કહેવા માગે છે તે જોઈએ.
[ગાથા ૨૩ થી ૨૫]
૨૮ આ ગાથાઓમાં આચાર્ય ભગવાન અપ્રતિબુદ્ધને સમજાવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપને
નહીં સમજનારા જીવોને અજ્ઞાની, અપ્રતિબુદ્ધ, પર્યાયબુધ્ધિ કે મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહેવામાં આવે છે. આ ગાથાઓ અનાદિના
અજ્ઞાનીને ઉદેશીને કહેલી છે. આ ગાથામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે:–
અજ્ઞાનથી જેની મતિ મોહિત થઈ છે. તેવા જીવો બધ્ધ અને અબધ્ધ પુદ્ગલ દ્રવ્યને ‘મારૂં છે’ એમ માને છે.
(શરીરાદિ બધ્ધ પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે, ધન્ય ધાન્યાદિ અબધ્ધ પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે.) તેવા જીવને કહે છે કે વીતરાગ સર્વજ્ઞ દેવના
જ્ઞાનમાં જીવ સદા ઉપયોગ લક્ષણવાળો દેખાયો છે, તો તારો જીવ પુદ્ગળ કેમ થઈ શકે છે કે જેથી “મારૂં આ” એમ તું
માને છે; જો જીવ પુદ્ગળ થઈ જતો હોય અને પુદ્ગળ જીવ થઈ જતું હોય તો તો “ પુદ્ગળ દ્રવ્ય મારૂં છે ” એમ તું
માની શકે, પણ તેમ તો કદી થતું નથી.
૨૯ આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપી મિથ્યા માન્યતા છોડવા અપ્રતિબુદ્ધને સમજાવ્યું.
[ગાથા–૨૬]
૩૦ આચાર્ય ભગવાનનું કથન સાંભળવા માંગતો જીવ અજ્ઞાની છે, પણ તે પોતાનું અજ્ઞાન ટાળવાની
રુચિવાળો છે તેથી વધારે સમજવા માટે તે અજ્ઞાની (અપ્રતિબુદ્ધ) પોતે પ્રશ્ન રૂપે આ ગાથા કહે છે; તે પ્રશ્નની ગાથામાં
અપ્રતિબુદ્ધ શિષ્ય કહે છે કે:–
જો જીવ છે તે શરીર ન હોય તો તીર્થંકર ભગવાન તથા આચાર્યની સ્તુતિ કરીએ છીએ તે બધીએ મિથ્યા
(જુઠી) થાય છે તેથી અમે તો સમજીએ છીએ કે જીવ તે દેહ (શરીર) જ છે.
૩૧ અપ્રતિબુદ્ધ ઉપરની ૨૩, ૨૪, ૨૫ ગાથાઓ સાંભળીને આ પ્રશ્ન રજુ કરે છે અને તે પ્રશ્નમાં પોતેજ કહે
છે કે અમે તો જીવ અને શરીર એક જ માનીએ છીએ. અને તેના ટેકામાં ભગવાન તથા આચાર્ય દેવના શરીરની જે
સ્તુતિઓ કરવામાં આવે છે તેને દલીલરૂપે રજુ કરે છે. અહીં તો અજ્ઞાનીએ પોતાની માન્યતાને શાસ્ત્રનો પણ ટેકો છે
એમ કહ્યું. એ પ્રશ્ન સ્પષ્ટ રીતે જણાવે છે કે આ શાસ્ત્ર મુખ્ય પણે અજ્ઞાનીને સમજાવવા માટે રચ્યું છે.
[ગાથા ૨૭ થી ૩૦: વ્યવહાર સ્તુતિનું સ્વરૂપ]
૩૨ અજ્ઞાનીએ ગાથા ૨૬ માં પોતાની માન્યતા જે રજુ કરી તે ભૂલ ભરેલી છે એમ જણાવી તેને યથાર્થ સ્વરૂપ
સમજાવવા માટે આ ગાથાઓ આચાર્યદેવે કહી છે.
૩૩ અહીં આચાર્યદેવ અજ્ઞાનીને કહે છે કે–ભાઈ, નયનું સ્વરૂપ તું બરાબર જાણતો નથી માટે શરીરની સ્તુતિના
શબ્દો ઉપરથી જીવ અને શરીર એક છે એમ માની લીધું છે. નય વિભાગને જે જીવો જાણે છે તેઓ આ સ્તુતિનો ભાવ
બરાબર સમજે છે. તેથી તે સ્તુતિનો ખરો અર્થ શું છે તે ગાથાઓમાં કહેવામાં આવ્યો છે.
૩૪ ગાથા ૨૭ માં કહ્યુ્રં કે–સોનરૂપાને એક પિંડરૂપે કહેવાની–બોલવાની રીત છે. પણ તેથી સોનું અને રૂપું એક
થઈ જતું નથી; તેમ જીવ અને શરીર આકાશના એક જ ભાગમાં રહ્યાં છે– તેથી તેને એકક્ષેત્રાવગાહ અપેક્ષાએ એક
કહેવામાં આવે છે. પણ ખરેખર તે બન્ને ભિન્ન છે, તેથી એક પદાર્થ કદી પણ થઈ શકતાં જ નથી. [એક ક્ષેત્રાવગાહ
અપેક્ષા લક્ષમાં રાખીને જે એકપણે કહેવાની રીત છે તેને શાસ્ત્રની પરિભાષામાં વ્યવહારનય કહેવામાં આવે છે; અને
વસ્તુ ભિન્ન છે તેથી એક કદી થઈ શકે નહીં તે કથનને શાસ્ત્રમાં નિશ્ચય (ખરેખરો) નય કહેવામાં આવે છે.]
૩૫ જ્ઞાનીઓ સ્તુતિઓનો ભાવ બરાબર સમજે છે. તેથી તેઓ તેનો અર્થ એવો કરે છે કે:– જો કે સ્તુતિના
શબ્દો શરીરને ઉદેશીને છે–છતાં તેઓના લક્ષમાં તીર્થંકરદેવ તથા આચાર્યના આત્માની શુદ્ધતાની સ્તુતિ કરવામાં આવે
છે. આવો તે ગાથાઓનો અર્થ થાય છે અને આ સ્તુતિ વ્યવહાર સ્તુતિ છે એમ કહ્યું. ‘વ્યવહાર સ્તુતિ છે’ એમ
કહેવાનો અર્થ એ છે કે–કેવળી ભગવાન અને આચાર્ય મહારાજ તે સ્તુતિ કરનાર જીવથી પર છે તેથી પરની સ્તુતિમાં
રાગ આવ્યા વિના રહેતો નથી; તે વડે શુભભાવ થાય છે. પણ તે ધર્મ નથી. (જુઓ ગાથા ૨૮)
૩૬ એ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે ગાથા ૨૯ માં કહ્યું છે કે–શરીરના ગુણો દ્વારા કેવળીની સ્તુતિ તે વ્યવહાર
સ્તુતિ છે–તે ખરી (નિશ્ચય) સ્તુતિ નથી. નિશ્ચય