: ૧૧૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર ૨ : ૨૦૦૧
મહાનશાસ્ત્ર શ્રી જયધવલા
[‘મહાન શાસ્ત્ર શ્રી જયધવલા’ એ શીર્ષક હેઠળ બે વિભાગ અનુક્રમે અંક ૧૭, ૧૮ માં આપવામાં
આવ્યા છે; તેમાં શ્રી જયધવલાજીના ૪૪ પાનાં સુધીમાંથી કુલ ૩૩ કલમો આપવામાં આવેલ છે. તેમાંથી કલમ
નં. ૨૦–૨૧–૨૨ તથા ૩૩ કલમમાં ગંભીર આશય રહેલા છે, તે વિષય ઉપર પૂ. શ્રી સદ્ગુરુદેવે કરેલ સ્પષ્ટતા
અત્યંત જરૂરી હોઈ તે અહીં આપવામાં આવે છે.] સંપાદક
જીવનું સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાન છે.
તે કેવળજ્ઞાન સર્વ પ્રકારના આવરણનો નાશ થતાં પ્રગટ થાય છે; તથા તે કેવળજ્ઞાન ઉપર જેટલે અંશે
આવરણ આવે તે અનુસાર કર્મને મતિજ્ઞાનાવરણ–શ્રુતજ્ઞાનાવરણ એમ ભેદ પાડી નામ અપાય છે, તથા તે
વખતે [આવરણ વખતે] કેવળજ્ઞાનનો જેટલો અંશ પ્રગટ રહ્યો છે એટલે કે જેટલા ભાગ ઉપર આવરણ નથી તે
ભાગને ક્ષયોપશમ અનુસાર મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન વગેરે નામ આપવામાં આવે છે; કેવળજ્ઞાન કદી સંપૂર્ણપણે
અવરાતું નથી, કેમકે જ્ઞાન જો સંપૂર્ણપણે અવરાય અર્થાત્ જ્ઞાનનો અભાવ થાય તો જીવને જડત્વનો પ્રસંગ
આવે; પણ તેમ બનવું અશક્ય છે–એટલે કે કેવળજ્ઞાનનો અમુક ભાગ (અંશ) તો જીવની ગમે તે અવસ્થા
વખતે પણ ખુલ્લો હોય જ છે. (અહીં કેવળજ્ઞાન એટલે કેવળપર્યાય નહિ પણ સામાન્ય જ્ઞાન–એ અર્થ છે.)
મુમુક્ષુઓ પ્રત્યે સદ્ગુરુદેવનો પ્રશ્ન:–“કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ?”
મુમુક્ષુઓનો ઉત્તર:– કેવળજ્ઞાનનો વિષય પ્રત્યક્ષ છે.
સદ્ગુરુદેવ:–કેવળજ્ઞાનના વિષયનું નથી પૂછયું પણ મતિજ્ઞાનમાં કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ? એમ પૂછયું
છે. શ્રી જયધવલામાં આ બાબત આવી છે, સાંભળો:–
મતિજ્ઞાનમાં કેવલજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. તેના ન્યાયો:–
(૧) કેવળજ્ઞાન તે પૂર્ણ સ્વરૂપ છે અર્થાત અંશી (આખી વસ્તુ) છે, અને મતિજ્ઞાન તે અધૂરું જ્ઞાન
એટલે કે કેવળજ્ઞાનનો અંશ (ભાગ) છે; જેનો એક અંશ પ્રત્યક્ષ છે તે અંશી પણ પ્રત્યક્ષ જ છે. એક અંશ પ્રત્યક્ષ
હોય અને અંશી પ્રત્યક્ષ ન હોય તેમ બને નહીં, આ રીતે મતિજ્ઞાન તે કેવળનો અંશ હોવાથી “અંશ પ્રત્યક્ષ છે
ત્યાં અંશી પણ પ્રત્યક્ષ જ છે” એ ન્યાયે મતિજ્ઞાનમાં કેવળજ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષ જ છે.
(૨) અંશી અને અંશ અર્થાત્ વસ્તુ અને વસ્તુનો ભાગ બન્ને જુદા નથી–પણ અભેદ છે, તેથી એકના
પ્રત્યક્ષ હોવાથી બન્નેનું પ્રત્યક્ષ હોવાપણું સિધ્ધ થાય છે. ‘અંશ’ નામ પણ અંશીની અપેક્ષા રાખીને છે.
(૩) હવે તે દ્રષ્ટાંતથી સિદ્ધ કરે છે:–જેમકે એક થાંભલો (સ્થંભ) હોય, તેને જોઈને લોકો કહે છે કે
“આખો સ્થંભ નજરે દેખાય છે”–આમ બોલવાનો વ્યવહાર જગપ્રસિધ્ધ છે; ત્યાં [સ્થંભ જોવામાં] તો ઈન્દ્રિયનો
સ્થુળ વિષય છે, છતા તેમાં અંશ જોવા છતાં આખી વસ્તુ જોયાનો સ્વીકાર કરે છે, તો આ કેવળજ્ઞાન તો
અતીન્દ્રિય છે અને તેનો અંશ મતિજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે તો મતિજ્ઞાનમાં કેવળજ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષ જ છે. [લોકોને પર
વસ્તુમાં વ્યવહારની બરાબર ખબર પડે પણ પોતાની વસ્તુમાં ભરોસો બેસતો નથી; પોતાના સામર્થ્યનો સ્વીકાર
જ કરતા નથી તેથી તેની દ્રષ્ટિ બહારમાં પર ઉપર જાય છે.]
આંખના વિષયમાં વસ્તુનો એક ભાગ જણાતાં આખી વસ્તુ જોઈ એમ કહે છે, તો સ્વ–અપેક્ષા પોતાની
પર્યાયનો જે અંશ ઊઘડયો તે ‘આખું દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ છે’ એમ ન કહે તો કોણ કહે? સમોસરણમાં જાય અને ત્યાં
ભગવાનના શરીરનો બહારનો અમુક ભાગ જ નજરે દેખાય છતાં બહાર આવીને કહે કે “મેં તો ભગવાનના
પ્રત્યક્ષ દર્શન કર્યાં” ત્યાં (આંખના વિષયમાં) પ્રત્યક્ષ માને તેમ સ્વમાં નિશ્ચયનો અંશ ઊઘડયો તેમાં આખી
વસ્તુ પ્રત્યક્ષ જ છે; સંપૂર્ણ જ્ઞાનને આશ્રયે જે જ્ઞાનનો અંશ ઉઘડયો તે જ્ઞાનનો અંશ આખાને પ્રત્યક્ષ ન કરે તો
કોણ કરે?
એક પ્રશ્ન:–જો કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે તો પછી કેવળજ્ઞાનનો વિષય પણ પ્રત્યક્ષ હોવો જોઈએને?
ઉત્તર:–હા, કેવળજ્ઞાનનો વિષય પણ પ્રત્યક્ષ જ છે. ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણવાની જે વ્યાખ્યા છે તે તો
લોકોની બાહ્ય દ્રષ્ટિ છે, અને તેઓ બહારના માહાત્મ્યને જુએ છે માટે કહ્યું છે. પણ અહીં કેવળજ્ઞાનનો વિષય એ
રીતે પ્રગટ છે કે–જગતના છ એ દ્રવ્યોના [છ દ્રવ્યોમાં પોતે પણ સાથે આવી જાય છે] સ્વરૂપને જેમ છે તેમ
યથાર્થ જાણે છે, કોઈ દ્રવ્યના સ્વરૂપથી અજાણ નથી તેથી જગતના બધા દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ જાણે છે માટે
કેવળજ્ઞાનનો વિષય પણ પ્રત્યક્ષ છે. [અહીં જે મતિજ્ઞાનને કેવળના અંશ તરીકે લેવામાં આવ્યું છે તે