(૪) એક પુદ્ગલ આત્માનું કાંઈ કરી શકે એમ માનવું તે મહાન હિંસા છે, તેના જેવું મહાન પાપ
પરદ્રવ્યનું કરી શકે છે તેમ પરદ્રવ્ય પોતાનું કરી શકે એમ પણ તે ઊંધી માન્યતામાં આવ્યું એટલે પોતાને નમાલો
પરદ્રવ્યને આધીન માન્યો, આ રીતે બન્ને તત્ત્વોને પરાધીન માન્યા છે તે જ તત્ત્વની હિંસા છે. એક દ્રવ્ય બીજા
દ્રવ્યને કાંઈ કરી શકે એમ માનવું તેમાં પોતાના જ સ્વાધીન સ્વરૂપની હિંસા છે, અને પરાધીનપણાની ઊંધી
માન્યતાનું ત્રિકાળી પાપ તે એક સમયની માન્યતામાં છે; તથા “પરદ્રવ્યનું હું કાંઈ જ ન કરી શકું, પરદ્રવ્ય મારૂં
કાંઈ ન કરી શકે, દરેક તત્ત્વો સ્વતંત્ર સ્વાધીન પરીપૂર્ણ છે, સત્ સ્વરૂપ છે, કોઈ તત્ત્વને કોઈ તત્ત્વનો આધાર
નથી” એમ દરેક પદાર્થોની સ્વતંત્રતા માનવી તેમાં ત્રિકાળી સત્નો સ્વીકાર છે. સ્વતંત્ર સત્ સ્વરૂપનો આદર છે
એ જ ધર્મ છે.
શક્તિ તેનામાં છે, પરંતુ તે શક્તિથી આત્મા પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી. પરનું કાંઈ કરવા માટે તો આત્મા
તદ્ન શક્તિ રહિત છે અર્થાત્ આત્માની પરદ્રવ્યપણે નાસ્તિ છે તેથી તે પરમાં કાંઈ કરી શકે જ નહિ. પરદ્રવ્ય
સ્વતંત્ર છે, તેમાં આત્માની શક્તિ જઈ કે ચાલી શકે નહીં; આત્માની અનંત શક્તિ આત્મામાં ચાલે છે. આત્માની
પોતા માટે એવી અનંત શક્તિ છે કે પોતાના સવળા ભાવે ક્ષણમાં કેવળજ્ઞાન લ્યે અને પોતાના ઊંધા ભાવે
ક્ષણમાં સાતમી નરકે જાય, એવી આત્માની અનંત શક્તિ આત્મામાં કાર્ય કરી શકે છે, પરમાં કિંચિત્ પણ કાર્ય
કરી શકે નહીં.
વસ્તુની અવસ્થા એ બન્ને જુદાં હોય નહિ–એવું વસ્તુસ્વરૂપ છે; છતાં જે જીવ પરદ્રવ્યનાં પરિણામ હું કરી શકું
એમ માને છે તે વસ્તુ સ્વરૂપનું–વિશ્વધર્મનું ખૂન કરે છે. (વસ્તુસ્વરૂપ તો જેમ છે તેમ જ છે, વસ્તુ સ્વરૂપ
અન્યથા થતું નથી, માત્ર અજ્ઞાની પોતાના ભાવમાં ઊંધુ માને છે, એ ઊંધી માન્યતા જ સંસારનું કારણ છે.)
શકતાં નથી. જીવને દાનાદિના શુભભાવ થાય તેને લઈને બીજાનું હિત થઈ જાય અગર હિંસાદિના અશુભભાવ
આવે તેને લઈને બીજાનું અહિત થઈ જાય–એમ નથી, કેમકે જીવના પરિણામનું ફળ તેનામાં જ છે, પરમાં નથી,
અને પરદ્રવ્યની અવસ્થા તેનામાં છે–આમ હોવાથી હું મારી અવસ્થા કરૂં, પરદ્રવ્ય તેની અવસ્થા કરે, હું પરનું ન
કરૂં, પર મારૂં ન કરે એવી પ્રથમ માન્યતા કરે તો જીવની અનંતી શાંતિ પ્રગટે અને અનંતા રાગ–દ્વેષ ટળી જાય.
આ માન્યતા એ જ સૌથી પ્રથમ ધર્મ છે. આ માન્યતા કરવામાં અનંતા પર પદાર્થનો અહંકાર ટાળવાનો અનંત
પુરુષાર્થ આવે છે. “હું શુદ્ધજ્ઞાયક સ્વરૂપી આત્મા છું, જ્ઞાન સિવાય પરદ્રવ્યનું કિંચિત્ હું ન કરી શકું–” એમ જ્યાં
સુધી સમ્યક્ માન્યતા ન થાય ત્યાંસુધી આત્માની સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી કળા ઉઘડે નહિ. સમ્યગ્જ્ઞાન કળા તે જ ધર્મ છે.
“હું પરદ્રવ્યના કતૃત્વ રહિત, પરથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છું’ એમ જેને પોતાની સ્વતંત્રતા બેસતી
નથી તે બીજા દ્રવ્યોને પણ સ્વતંત્ર માનતો નથી, અને જ્યાં દ્રવ્યને સ્વતંત્ર માનતો નથી તેથી પરદ્રવ્યનું હું કરૂં
અને પરદ્રવ્ય મારૂં કરે એમ તે દ્રવ્યોને પરાધીન માને છે, અને જે જીવને પોતાની સ્વતંત્રતા બેસી છે તે અન્ય
દ્રવ્યોને પણ સ્વતંત્ર જાણે છે. તેથી તે પોતાને પરનો કર્તા માનતો નથી. એટલે અનંતા પરપદાર્થનો અહંકાર ટળી
જતાં પોતાના સ્વભાવની અનંતી દ્રઢતા થઈ–એજ ધર્મ છે, અને એ જ સ્વાધીનતાનો પંથ છે.