: ૧૩૬ : આત્મધર્મ જેઠ : ૨૦૦૧
ભૈયા ભગવતીદાસજી કૃત ઉપાદાન – નિમિત્તનો સંવાદ
દોહરા
પાદ પ્રણમિ જિનદેવકે, એક ઉક્તિ ઉપજાય;
ઉપાદાન અરુ નિમિત્તકો, કહું સંવાદ બનાય. ૧.
અર્થ:– જિનદેવના ચરણે પ્રણામ કરી, એક અપૂર્વ
કથન તૈયાર કરું છું; ઉપાદાન અને નિમિત્તનો સંવાદ
બનાવીને તે કહું છું. ૧.
પ્રશ્ન.
પૂછત હૈ કોઊ તહાં, ઉપાદાન કિહ નામ;
કહો નિમિત્ત કહિયે કહા, કબકે હૈં ઈહ ઠામ. ૨.
અર્થ:– ત્યાં કોઈ પૂછે છે કે–ઉપાદાન કેનું નામ?
નિમિત્ત કેને કહીએ? અને કયારથી તેમનો સંબંધ છે તે
કહો. ૨.
ઉત્તર.
ઉપાદાન નિજશક્તિ હૈ, જિયકો મૂલ સ્વભાવ;
હૈ નિમિત્ત પરયોગતેં, બન્યો અનાદિ બનાવ. ૩.
અર્થ:– ઉપાદાન પોતાની શક્તિ છે, તે જીવનો
મૂળ સ્વભાવ છે; અને પરસંયોગથી નિમિત્ત છે. તેમનો
સંબંધ અનાદિથી બની રહ્યો છે. ૩.
નિમિત્ત.
નિમિત્ત કહૈં મોકો સબૈ, જાનત હૈં જગ લોય;
તેરો નાવ ન જાનહીં, ઉપાદાન કો હોય. ૪.
અર્થ:– નિમિત્ત કહે છે કે–જગતના સર્વે લોકો
મને જાણે છે; ઉપાદાન કોણ તેનું નામ પણ જાણતા
નથી. ૪.
ઉપાદાન.
ઉપાદાન કહૈ રે નિમિત્ત, તુ કહા કરૈં ગુમાન;
મોકોં જાને જીવ વે, જો હૈં સમ્યકવાન. પ.
અર્થ:– ઉપાદાન કહે છે–અરે નિમિત્ત તું
અભિમાન શા માટે કરે છે, જે જીવ સમ્યક્જ્ઞાની
(આત્માના સાચા જ્ઞાની) હોય તે મને જાણે છે. પ.
નિમિત્ત.
કહૈ જીવ સબ જગતકે, જો નિમિત્ત સોઈ હોય;
ઉપાદાનકી બાતકો, પૂછૈ નાહીં કોય. ૬.
અર્થ:– નિમિત્ત કહે છે–જગતના સર્વ જીવ કહે છે
કે જો નિમિત્ત હોય તો (કાર્ય) થાય; ઉપાદાનની વાતનું
કોઈ કાંઈ પૂછતું નથી. ૬.
ઉપાદાન.
ઉપાદાન બિન નિમિત્ત તુ, કર ન સકૈ ઈક કાજ;
કહા ભયો જગ ના લખૈ, જાનત હૈ જિનરાજ. ૭.
અર્થ:– ઉપાદાન કહે છે–અરે નિમિત્ત! એક પણ
કાર્ય ઉપાદાન વિના થઈ શકતું નથી. જગત ન જાણે તેથી
શું થયું? જિનરાજ તે જાણે છે. ૭.
નિમિત્ત.
દેવ જિનેશ્વર ગુરુ યતી, અરુ જિન આગમ સાર;
ઈહિ નિમિત્તતેં જીવ સબ, પાવત હૈ ભવપાર. ૮.
અર્થ:– નિમિત્ત કહે છે–જિનેશ્વરદેવ, નિર્ગ્રંથગુરુ
અને વીતરાગનાં આગમ ઉત્કૃષ્ટ છે; એ નિમિત્તો વડે
સર્વે જીવ ભવનો પાર પામે છે. ૮.
ઉપાદાન.
યહ નિમિત્ત ઈહ જીવાકે, મિલ્યો અનંતી બાર;
ઉપાદાન પલટયો નહીં, તૌં ભટક્યો સંસાર. ૯.
અર્થ:– ઉપાદાન કહે છે–એ નિમિત્તો આ જીવને
અનંતીવાર મળ્યાં, પણ ઉપાદાન– (જીવ પોતે) પલટયું
નહીં તેથી તે સંસારમાં ભટક્યો. ૯.
નિમિત્ત.
કૈં કેવલી કૈં સાધુ કૈં નિકટ ભવ્ય જો હોય;
સો ક્ષાયક સમ્યક લહૈ, યહ નિમિત્ત બલ જોય. ૧૦.
અર્થ:– નિમિત્ત કહે–જો કેવળી ભગવાન અગર
શ્રુતકેવળી મુનિ પાસે ભવ્ય જીવ હોય તોજ ક્ષાયિક
સમ્યક્ત્વ પ્રગટે છે એ નિમિત્તનું બળ જુઓ! ૧૦.
ઉપાદાન.
કેવલી અરુ મુનિરાજકે, પાસ રહૈં બહુ લોય;
પૈ જાકો સુલટયો ધની, ક્ષાયક તાકો હોય. ૧૧.
અર્થ:– ઉપાદાન કહે–કેવળી અને શ્રુતકેવળી
મુનિરાજ પાસે ઘણા લોકો રહે છે, પણ જેનો ધણી
(આત્મા) સવળો થાય તેને જ ક્ષાયિક (સમ્યક્ત્વ)
થાય છે. ૧૧.
નિમિત્ત.
હિંસાદિક પાપન કિયે, જીવ નર્કમેં જાહિ;
જોનિમિત્તનહિં કામકો, તો ઈમ કાહે કહાહિં. ૧૨.
અર્થ:– નિમિત્ત કહે–જે હિંસાદિક પાપ કરે છે તે
નર્કમાં જાય છે. જો નિમિત્ત કામનું ન હોય તો એમ શા
માટે કહ્યું? ૧૨.
ઉપાદાન.
હિંસામેં ઉપયોગ જિહં, રહૈં બ્રહ્મકે રાચ;
તેઈ નર્કમેં જાત હૈં, મુનિ નહિં જાહિં કદાચ. ૧૩.
અર્થ:– હિંસામાં જેનો ઉપયોગ (ચૈતન્યનાં
પરિણામ) હોય અને જે આત્મા તેમાં રાચી રહે, તે
નર્કમાં જાય છે, (ભાવ) મુનિ કદાપિ નર્કમાં જતા
નથી. ૧૩.