: ૧૬૨ : આત્મધર્મ : અષાઢ : ૨૦૦૧ :
મોક્ષનું કારણ શું? પર દ્રવ્યની તો વાત છે જ નહિ, કેમકે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ પણ કરી શકે નહિ
એ જૈનનો પ્રથમ સિદ્ધાંત માન્ય રાખ્યા પછી જ બીજી વાત થઈ શકે. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે પર દ્રવ્ય છે એ કોઈ તો
મોક્ષનું કારણ નથી, શુભ વિકલ્પ ઉઠે તે પણ મોક્ષનું કારણ નથી; પરંતુ સમ્યક્–જ્ઞાન–ચારિત્ર–વીર્ય–આનંદ વગેરે
પણ બારમા ગુણસ્થાન સુધી અનંતમા ભાગે અધૂરી દશા છે તેથી તે પણ પરિપૂર્ણ મોક્ષદશાનું કારણ ખરેખર
નથી. આ તો હજી શાસ્ત્રની વાત છે, અંદરનું અધ્યાત્મ રહસ્ય તો હવે આવે છે, ધ્યાન રાખો... ધ્યાન રાખો...!
આત્મા શું ચીજ છે એ જાણ્યા વિના ગમે તેટલા ક્રિયાકાંડ કરી કરીને સૂકાઈ જાય તો પણ ધર્મ થાય તેમ નથી,
આ કહેવાય છે તે વસ્તુ સ્વરૂપ સમજ્યા વગર જન્મ–મરણનો અંત ન આવે.
બારમા ગુણસ્થાનના છેલ્લા સમય સુધી મતિ–શ્રુતજ્ઞાન છે, તે કેવળજ્ઞાનના અનંતમા ભાગનું છે, તે
અનંતમા ભાગનું અધૂરૂં જ્ઞાન તેને અનંતગુણા પૂર્ણ કેવળજ્ઞાનનું કારણ કહેવું તે વ્યવહાર છે. અધૂરા જ્ઞાનમાં
પૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટાવવાની તાકાત નથી, પરંતુ જે અધૂરૂં જ્ઞાન છે તે પૂર્ણની જાતનું છે તેથી તેને વ્યવહારથી કારણ
કહ્યું છે; અનંતમા ભાગનું મતિ–શ્રુતજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનું નિશ્ચય કારણ નથી. પૂર્ણ જ્ઞાનનું કારણ પૂર્ણ જ જોઈએ.
કેવળજ્ઞાનનું નિશ્ચય કારણ તો મૂળ દ્રવ્ય જ છે, એ કેવળજ્ઞાનના કારણભૂત દ્રવ્યને જ ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવે
નિયમસારમાં કારણ પરમાત્મા તરીકે અને સમયસારમાં જ્ઞાયકભાવ તરીકે વર્ણવેલ છે. એક સમયમાં દ્રવ્યમાં
કેટલી તાકાત ભરી છે–તે બતાવ્યું છે. એકેક ગાથામાં આચાર્યદેવે અદ્ભુત રહસ્યો રેડ્યાં છે. ચૌદ પૂર્વના રહસ્યને
લેતી એકેક ગાથા આવી છે.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ્યો છે તે પણ અનંતા કેવળજ્ઞાનાદિનું કારણ ખરેખર ન થાય.
અનંત કેવળજ્ઞાનાદિનું ખરૂં કારણ તો એક સમયમાં પરિપૂર્ણ દ્રવ્ય જે ત્રિકાળ છે તે જ છે. એ પરિપૂર્ણ
દ્રવ્યસ્વભાવનું વર્ણન ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યે સમયસારજીમાં અચિંત્ય અને અલૌકિક રીતે કર્યું છે. હું સાતમા કે
છઠ્ઠા ગુણસ્થાન વાળો નથી, હું તો જ્ઞાયક છું. જો કે વર્તમાન સાતમા–છઠ્ઠા ગુણસ્થાને જ છે, પણ અખંડ
સ્વભાવના જોરે તેનો નકાર કરતાં કહે છે કે હું અપ્રમત્ત–પ્રમત્ત નથી–હું જ્ઞાયક છું.
ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ સંબંધી દર્શનસારમાં શ્રી દેવસેનાચાર્ય મુનિ કહે છે કે–
जइ पउमणं दिणाहो सीमंधरसामी दिव्वणाणेण।
ण विवोहइ तो समणा कहं सुमग्गं पयाणंति।।
મહાવિદેહક્ષેત્રના વર્તમાન તીર્થંકર દેવશ્રી સીમંધર સ્વામી પાસેથી મળેલા દિવ્યજ્ઞાન વડે શ્રી પદ્મનંદિનાથે
[શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય દેવે] બોધ ન આપ્યો હોત તો મુનિજનો સાચા માર્ગને કેમ જાણત?
દેવસેનાચાર્ય પોતે મુનિ છે તે કહે છે કે–અહો! કુંદકુંદઆચાર્યે સાક્ષાત્ ભગવાન પાસેથી દિવ્યધ્વનિના
સંદેશાનો બોધ ભરતક્ષેત્રમાં ન આપ્યો હોત તો અમને આ સમ્યક્બોધ ક્યાંથી મળત? ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યે
ભરતક્ષેત્રમાં શ્રુતની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. આવી સ્થિતિ આ મહાન પરમાગમ સમયસારની છે, બહારથી તેનાં માપ
ન નીકળે પણ ઊંડે ઉતરીને અંતરથી સમજે તો સાચાં માપ નીકળે.
આજે સમયસારજી શાસ્ત્રની પ્રતિષ્ઠાનો મંગલ દિવસ છે. આ સમયસારજીની સ્તુતિ હિંમતભાઈએ
[સમયસારના ગુજરાતી અનુવાદકે] બનાવી છે, તેમાં ઘણા સારા ભાવો મૂકયા છે, તેના અર્થ આજે થાય છે.
– : હરિગીત: –
“સંસારી જીવના ભાવમરણો ટાળવા કરૂણા કરી, સરિતા વહાવી સુધા તણી પ્રભુ વીર તેં સંજીવની;
શોષાતી દેખી સરિતને કરૂણા ભીના હૃદયે કરી મુનિ કુંદ સંજીવની સમયપ્રાભૃત તણે ભાજન ભરી”
હે નાથ! હે કુંદકુંદ પ્રભુ! આપે આ સમયપ્રાભૃતમાં અમૃતના ધોધ વરસાવ્યા છે. મહાવીર ભગવાનથી
વહેતી શ્રુતામૃતની સરિતા શોષાતી હતી તેને આ સમયપ્રાભૃત રૂપી સંજીવની વડે તેં જીવંત રાખી છે.
સ્તુતિમાં પ્રથમ શબ્દ ‘સંસારી’ છે, કેમકે જીવને અનાદિથી સંસાર દશા છે. આત્માની અવસ્થામાં જે
પુણ્ય–પાપના વિકારભાવ થાય તે ભાવ હું–એમ માનવું તે જ સંસાર છે. આત્માનો સંસાર પરવસ્તુમાં નથી, પણ
પોતાના ઊંધાભાવમાં સંસાર છે. પૈસા–સ્ત્રી વગેરે પરદ્રવ્ય છે. તેમાં સંસાર નથી પણ તે પરદ્રવ્યમાં સુખબુદ્ધિ
અને તેને રાખવાનો ભાવ તેજ સંસાર છે. તે સંસારભાવ દરેક જીવને અનાદિથી છે. સંસારી જીવો પોતાના
અજ્ઞાનથી ક્ષણેક્ષણે ભાવમરણમાં દુઃખી થઈ રહ્યા છે. કુંદકુંદ ભગવંતે એ સંસારી જીવોના ભાવમરણો