: ૧૬૪ : આત્મધર્મ : અષાઢ : ૨૦૦૧ :
તે જ સાચી કરુણા છે. પ્રથમ અજ્ઞાન ભાવે આત્મા વિકારમાં દબાઈ જતો હવે જ્ઞાન થતાં આત્માને વિકારથી છૂટો
પ્રતીતમાં લીધો એટલે સ્વરૂપને છૂટું રાખ્યું તે જ દયા–ધર્મ છે.
‘સરિતા વહાવી સુધા તણી પ્રભુ વીર! તેં સંજીવની–’ આમાં મહાવીર ભગવાનનું નામ લખ્યું છે કેમકે
કુંદકુંદાચાર્ય દેવના પરંપરા ગુરુ તરીકે તો મહાવીર ભગવાન જ છે. મહાવીર પ્રભુ પછી લગભગ ૫૦૦ વર્ષ બાદ
કુંદકુંદાચાર્ય થયા, ત્યારે જે કાંઈ અધૂરું રહેલ તે સીમંધર ભગવાન પાસે જઈને પૂરું કર્યું છે. ભાવ મરણ ટાળવા
માટે સંજીવની ઔષધ છે. પોતાના આત્માને સ્વરૂપમાં સમ્યક્ પ્રકારે જીવંત રાખે એવી શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપી જે
ઔષધિ તે સંજીવની છે. તે સંજીવની–અમૃતની જે સરિતા મહાવીર પ્રભુએ વહેતી કરી, ત્યાર પછી કાળક્રમે તે
કાંઈક શોષાતી હતી તેને હે કુંદકુંદ નાથ તેં સમય પ્રાભૃતરૂપી સંજીવની વડે ભરી દીધી છે. શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપી
સંજીવનીના પ્રવાહ આ સમયસારની ગાથાએ–ગાથાએ ભર્યાં છે.
ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ પછી જ્યારે માર્ગના ખંડ પડ્યા અને જુદા સંપ્રદાય શરૂ થયા ત્યારે સનાતન
વીતરાગ જૈનમાર્ગને આંચ ન આવે તે ખાતર કુંદકુંદ ભગવાને સમયપ્રાભૃતવડે અખંડ સરિતા વહેતી કરી છે, સાક્ષાત્
ભગવાનના ધ્વનિના અમૃત ભરી ભરીને આ સમયપ્રાભૃતમાં ભરી દીધાં છે અને સનાતન માર્ગને જીવત રાખ્યો છે.
નદીનાં પાણીને ભરી રાખવા માટે કાંઈક ઠામ–પાત્ર જોઈએ, તેમ ભગવાનના દિવ્યધ્વનિમાં વરસતા
અમૃતને ભરવા માટે આ સમયપ્રાભૃતરૂપી પાત્ર છે. સનાતન જૈનધર્મનો ધોધ–પ્રવાહ તો અનાદિથી ચાલ્યો જ
આવતો હતો, પણ હલકો કાળ આવ્યો અને જ્યારે પરમસત્યમાં વાંધા ઊઠયા–બે ફાંટા પડ્યા ત્યારે કુંદકુંદ
પ્રભુએ સમયપ્રાભૃતરૂપી ભાજન વડે અમૃત ભરીભરીને સનાતન માર્ગના પ્રવાહને જયવંત રાખ્યો છે.
– અનુષ્ટુપ –
કુંદકુંદ રચ્યું શાસ્ત્ર, સાથિયા અમૃતે પુર્યાં;
ગંથાધિરાજ તારામાં ભાવો બ્રહ્માંડનાં ભર્યાં.
કુંદકુંદાચાર્ય ભગવાને ૪૧૫ ગાથામાં સમયપ્રાભૃત રચ્યું અને અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે તે ઉપર ૪૦૦૦ શ્લોક
પ્રમાણ ટીકા રચી–જેમ સોનાને ઓપ ચઢાવે તેમ સમયપ્રાભૃત ઉપર કળશ ચઢાવ્યો. અહાહા આ ટીકા! આ
ભરતક્ષેત્રને વિષે આ સમયપ્રાભૃતની ટીકાની બરોબરીમાં આવે એવી કોઈ ગ્રંથની ટીકા વર્તમાન વિદ્યમાન નથી.
મહાવીર ભગવાન પછી ૫૦૦ (પાંચસો) વર્ષે કુંદકુંદાચાર્યદેવે મહાન પરમાગમ શ્રી સમયપ્રાભૃતની રચના કરી,
અને એ રચના પછી એક હજાર વર્ષે અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ મહાન ટીકાકાર નીકળ્યા અને જેમ મોતીના સાથિયા
કરી ચોક પૂરે તેમ એકેક ગાથાના રહસ્યને ટીકામાં ખૂલ્લાં કર્યાં છે.
આ સમયપ્રાભૃત તો ગ્રંથાધિરાજ છે. ભરત ક્ષેત્રનું અજોડ ચક્ષુ છે. આ સમયસારની જોડે ઉભું રહે તેવું
વર્તમાન જગતમાં કોઈ શાસ્ત્ર નથી. અમૃતચંદ્રાચાર્ય મહારાજે ટીકામાં છેવટે [કલશ–૨૪૫ માં] કહ્યું છે કે આ
એક અદ્વિતિય જગત્ચક્ષુ છે, તે વિજ્ઞાન ઘન આનંદમય આત્માને પ્રત્યક્ષ કરે છે.
– અનુષ્ટુપ –
इदमेकं जगच्चक्षुरक्षयं याति पूर्णताम्।
विज्ञानघनमानंदमयमध्यक्षतां नयत्।। २४५।।
આનંદમય વિજ્ઞાનઘનને (શુદ્ધ પરમાત્માને, સમયસારને) પ્રત્યક્ષ કરતું આ એક (અદ્વિતિય) અક્ષય
જગત્ ચક્ષુ (સમયપ્રાભૃત) પૂર્ણતાને પામે છે.
આ સમયપ્રાભૃત ગ્રંથ વચનરૂપે તેમ જ જ્ઞાનરૂપે બન્ને પ્રકારે જગતને અક્ષય (અર્થાત્ જેનો વિનાશ ન
થાય એવું) અદ્વિતીય નેત્ર સમાન છે, કારણ કે જેમ નેત્ર ઘટ પટાદિને પ્રત્યક્ષ દેખાડે છે તેમ સમયપ્રાભૃત
આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર દેખાડે છે.
આ અક્ષય જગત્ચક્ષુ છે. તેનો કદી ક્ષય નથી. આ મહાન ગ્રંથાધિરાજમાં અજોડ ભાવો છે, ચૌદ બ્રહ્માંડના
ભાવો તેમાં ભરેલા છે.
અમૃતચંદ્રાચાર્યે ટીકાને નાટકરૂપે વર્ણવી છે. બનારસીદાસજીએ પણ કલશના આધારે જે સમયસાર
બનાવ્યું છે તેને પણ ‘સમયસાર–નાટક’ એવું નામ આપ્યું છે. નાટક એટલે શું? જેમ કોઈ રાજાનું જીવન ૭૨
વર્ષનું હોય, હવે તેનું જીવન નાટકરૂપે બતાવવું હોય તો તે નાટક બતાવતાં ૭૨ વર્ષ લાગે નહિ, પણ ત્રણ ચાર
કલાકમાં જ નાટક પૂરૂં થઈ જાય અને તેટલાં ટુંક વખતમાં રાજાના ૭૨ વર્ષનું બધું જીવન બતાવી દે તેમ આ
સમયપ્રાભૃત નાટકરૂપે છે, તેની ૪૧૫ ગાથામાં પરિપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ આચાર્યદેવોએ દર્શાવ્યું છે. એકેક