: અષાઢ : ૨૦૦૧ : આત્મધર્મ : ૧૫૯ :
પ્રશ્ન ૩ (ઘ) ત્રિંદ્રિય જીવોને કયા કયા દ્રવ્ય પ્રાણ હોય? નવ પ્રાણ કયા જીવને હોય? કયા જીવને એકકે
દ્રવ્ય પ્રાણ ન હોય?
ઉત્તર–ત્રીંદ્રિય જીવોને સાત દ્રવ્યપ્રાણ હોય છે (૧) સ્પર્શેન્દ્રિય (૨) રસેન્દ્રિય (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય (૪)
વચન (પ) કાય (૬) શ્વાસોશ્વાસ અને (૭) આયુ.
અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયને નવ દ્રવ્યપ્રાણ હોય છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સિવાય એકેય જીવ એવો નથી હોતો કે જેને
એક પણ દ્રવ્યપ્રાણ ન હોય.
પ્રશ્ન ૩ (ઙ) નિકલ પરમાત્મા કોને કહેવામાં આવે છે? તેને કોઈ પરદ્રવ્યોનો સંગ નહિં હોવા છતાં સુખ
કેમ હોય?
ઉત્તર–નિકલ પરમાત્મા:– જ્ઞાન માત્ર જ જેનું શરીર છે, ઓદારિક નોકર્મ, જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ અને
રાગ–દ્વેષ–મોહાદિ ભાવકર્મોથી રહિત છે, જેને અનંતજ્ઞાન–દર્શન–સુખ અને વીર્ય પ્રગટેલ છે એવા નિર્દોષ અને
પૂજ્ય સિદ્ધ પરમાત્મા તે નિકલપરમાત્મા છે.
પર દ્રવ્યોથી સુખ થાય છે–એ માન્યતા જ ઊંધી છે. સુખ એ તો અરૂપી આત્માનો ગુણ છે અને તે સિદ્ધ
પરમાત્માને સંપૂર્ણપણે પ્રગટેલો હોય છે, માટે તેમને સંપૂર્ણ સુખ છે. પરદ્રવ્યના સંગથી ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં સુખ
થતું જ નથી.
પ્રશ્ન ૪ (ક) અનાદિ કાળથી આત્માની જીવ તત્ત્વ સંબંધી અને બંધ તત્ત્વ સંબંધી શું ભુલો થાય છે તે
દાખલાઓ આપી સ્પષ્ટ કરો.
ઉત્તર ૪– (૧) જીવે અનાદિકાળથી જેવું જીવનું સ્વરૂપ છે તેવું ન માનતાં તેથી વિપરીત માન્યું તે જીવ
તત્ત્વની ભૂલ છે–જેમકે–શરીર તે હું છું, હું શરીરને હલાવી શકું છું, ચલાવી શકું છું, હું મૂર્ખ છું, હું ચતુર છું, હું
સુંદર છું–વગેરે.
(૨) શુભ કર્મના ફળને ઈષ્ટ માને છે અને અશુભ કર્મફળને અનિષ્ટ માને છે તે બંધ તત્ત્વની ભૂલ છે;
એટલે કે સ્ત્રી, પુત્ર, ઘર વગેરે પોતાને અનુકુળ હોય તેને સારૂં માને છે; અને તે જ પદાર્થો જ્યારે પ્રતિકૂળ હોય
ત્યારે દ્વેષ કરી તેને અનિષ્ટ માને છે, પરંતુ વાસ્તવિક તો [શુભ–અશુભ] બંને બંધસ્વરૂપ છે, છતાં શુભને સારૂં
અને અશુભને ખરાબ માનવું તે બંધ તત્ત્વની ભૂલ છે.
પ્રશ્ન ૪ (ખ) –કેટલા દ્રવ્યો અનાદિ–અનંત છે. કયા ગુણને લીધે? જીવના અનુજીવી વિશેષ ગુણોમાંથી
પાંચનાં નામ લખો.
ઉત્તર–દરેક દ્રવ્યો [છએ દ્રવ્યો] અનાદિ અનંત છે, કારણ કે દરેક દ્રવ્યમાં અસ્તિત્ત્વ નામનો ગુણ છે.
ચેતના, સમ્યક્ત્વ, સુખ, વીર્ય અને ભવ્યત્વ એ પાંચ જીવદ્રવ્યના અનુજીવી–વિશેષ ગુણો છે.
પ્રશ્ન ૪ (ગ) આંખથી શ્રી સીમંધર ભગવાનનાં દર્શન કરવાં તે દર્શન ચેતનાનો વ્યાપાર છે કે
જ્ઞાનચેતનાનો? દર્શન ચેતનાના ચાર ભેદોમાંથી અથવા જ્ઞાન ચેતનાના પાંચ ભેદોમાંથી ક્યો ભેદ તે વખતે વર્તે છે.
ઉત્તર–આંખથી શ્રી સીમંધર પ્રભુના દર્શન કરવા તે જ્ઞાન ચેતનાનો વેપાર છે; અને તે વખતે જ્ઞાન
ચેતનાનો મતિજ્ઞાન–ભેદ વર્તે છે.
પ્રશ્ન–૪ (ઘ) ‘અનેકાંત’ સમજાવવા બે દાખલા આપો. “આત્મા કોઈ પણ પુદ્ગલ ને ન હલાવી શકે
એમ માનવાથી એકાંત થઈ જાય છે. આત્મા સુક્ષ્મ પુદ્ગલને ન હલાવી શકે પરંતુ સ્થુલ પુદ્ગલરૂપ ડુંગરાઓને
તો ખોદી શકે એમ માનવું તે અનેકાન્તની સાચી માન્યતા છે.” આ કથન ખરૂં છે કે નહિં તે સમજાવો.
ઉત્તર–અનેકાંત:– (૧) આત્મા પોતાપણે છે અને પરપણે નથી એવી જે દ્રષ્ટિ તે જ ખરી અનેકાન્તદ્રષ્ટિ
છે. (૨) આત્મા દ્રવ્યે નિત્ય છે અને પર્યાયે પલટાય છે એ દ્રષ્ટિ તે અનેકાન્ત છે.
‘આત્મા કોઈ પણ પુદ્ગલને ન હલાવી શકે એમ માનવાથી એકાંત થઈ જાય છે’ –એ વાત તદ્ન અસત્ય
છે; ‘આત્મા કોઈ પણ પુદ્ગલને ન હલાવી શકે’ એ કથન એકાંત નથી, પણ અનેકાંત છે. કેમકે આત્મા પોતાનું
બધું કરી શકે પણ પરનું કાંઈ ન કરી શકે. (સમ્યક્ એકાંત છે ખરૂં!)
“આત્મા સૂક્ષ્મ પુદ્ગલને–પરમાણુને ન હલાવી શકે, પરંતુ સ્થુલ પુદ્ગલરૂપ ડુંગરાઓને તો ખોદી શકે
એમ માનવું તે અનેકાંતની સાચી માન્યતા છે.” ઉપરનું કથન પણ અસત્યાર્થ છે તે કથન મિથ્યાદ્રષ્ટિનું છે. કારણ
કે અરૂપી આત્મા એક રૂપી પરમાણુને પણ ન હલાવી શકે તેમજ અનેક–અનંત પુદ્ગલને પણ ન જ હલાવી શકે.
કેમકે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કર્તા હર્તા ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં થઈ શકતું નથી.