: શ્રાવણ : ૨૦૦૧ : આત્મધર્મ : ૧૮૧ :
શકું નહિ કેમકે દુઃખ તેઓએ પોતાની ભૂલથી કર્યું છે અને તેઓ પોતાની ભૂલ ટાળે તો તેમનું દુઃખ ટળે. કોઈ
પરના લક્ષે અટકવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી.
પ્રથમ શ્રુતનું અવલંબન બતાવ્યું તેમાં પાત્રતા થઈ છે. એટલે કે શ્રુતના અવલંબનથી આત્માનો અવ્યક્ત
નિર્ણય થયો છે, ત્યારપછી પ્રગટ અનુભવ કેમ થાય તે હવે કહે છે.
સમ્યગ્દર્શન પહેલાંં શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનના જોરે આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને અવ્યક્તપણે લક્ષમાં લીધો
છે, હવે પ્રગટરૂપ લક્ષમાં લ્યે છે––અનુભવ કરે છે––આત્મ સાક્ષાત્કાર અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન કરે છે તે કઈ રીતે?
તેની વાત મૂકે છે. “... પછી આત્માની પ્રગટ પ્રસિદ્ધિને માટે પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધિનાં કારણો જે ઈન્દ્રિય અને
મનદ્વારા પ્રવર્તતી બુદ્ધિઓ તેમને મર્યાદામાં––લાવીને જેણે મતિજ્ઞાન તત્ત્વને આત્મ સન્મુખ કર્યું છે એવો...”
અપ્રગટરૂપ નિર્ણય થયો હતો તે હવે પ્રગટરૂપ કાર્ય લાવે છે. જે નિર્ણય કર્યો હતો તેનું ફળ પ્રગટે છે.
આ નિર્ણય જગતના બધા આત્માઓ કરી શકે છે. બધા આત્માઓ પરિપૂર્ણ ભગવાન જ છે, તેથી બધા
પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવનો નિર્ણય કરી શકવા સમર્થ છે. જે આત્માનું કરવા માગે તેને તે થઈ શકે છે. પરંતુ
અનાદિથી પોતાની દરકાર કરી નથી. ભાઈરે! તું કોણ વસ્તુ છો તે જાણ્યા વિના તું કરીશ શું? પહેલાંં આ જ્ઞાન
સ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. એ નિર્ણય થતાં અવ્યક્તપણે આત્માનું લક્ષ આવ્યું પછી પરનું લક્ષ
અને વિકલ્પથી ખસીને સ્વનું લક્ષ પ્રગટપણે અનુભવપણે કેમ કરવું તે બતાવે છે.
આત્માની પ્રગટ પ્રસિદ્ધિ માટે ઈન્દ્રિય અને મનથી જે પર લક્ષ જાય છે તેને ફેરવીને તે મતિજ્ઞાનને સ્વમાં
એકાગ્ર કરતાં આત્માનું લક્ષ થાય છે એટલે કે આત્માની પ્રગટપણે પ્રસિદ્ધિ થાય છે; આત્માનો પ્રગટરૂપ
અનુભવ થવો તે જ સમ્યગ્દર્શન છે અને સમ્યગ્દર્શન એ જ ધર્મ છે.
(સમયસાર વ્યાખ્યાન, ગાથા–૧૪૪ રાજકોટ) તા. ૨૬–૧૧–૪૩.
ધર્મ માટે પહેલાં શું કરવું
આ કર્તાકર્મ અધિકારની છેલ્લી ગાથા છે, આ ગાથામાં જિજ્ઞાસુને માર્ગ બતાવ્યો છે. માણસો કહે છે કે
આત્માનું કાંઈ ન સમજાય તો પુણ્યના શુભભાવ તો કરવા કે નહિ? તેને ઉત્તર–પ્રથમ સ્વભાવ સમજવો તે જ
ધર્મ છે. ધર્મ વડે જ સંસારનો અંત છે, શુભભાવથી ધર્મ થાય નહિ અને ધર્મ વગર સંસારનો અંત આવે નહિ.
ધર્મ તો પોતાનો સ્વભાવ છે, માટે પહેલાંં સ્વભાવ સમજવો જોઈએ.
પ્રશ્ન:– સ્વભાવ ન સમજાય તો શું કરવું? સમજતાં વાર લાગે અને એકાદ ભવ થાય તો શું અશુભ ભાવ
કરીને મરી જવું?
ઉત્તર:– પ્રથમ તો આ વાત ન સમજાય એમ બને જ નહિ. સમજતાં વાર લાગે ત્યાં સમજણના લક્ષે
અશુભભાવ ટાળી શુભભાવ કરવાની ના નથી, પરંતુ શુભભાવથી ધર્મ થતો નથી–એમ જાણવું. જ્યાં સુધી કોઈ
પણ જડ વસ્તુની ક્રિયા અને રાગની ક્રિયાને જીવ પોતાની માને ત્યાં સુધી સાચી સમજણના માર્ગે નથી.
સુખનો રસ્તો સાચી સમજણ; વિકારનું ફળ જડ.
જો આત્માની સાચી રુચિ થાય તો સમજણનો રસ્તો લીધા વગર રહે નહિ; સત્ય જોઈતું હોય, સુખ
જોઈતું હોય તો આ જ રસ્તો છે. સમજતાં ભલે વાર લાગે, પરંતુ માર્ગ તો સાચી સમજણનો લેવો જોઈએ ને!
સાચી સમજણનો માર્ગ લ્યે તો સત્ય સમજાયા વગર રહે જ નહિ. જો આવા મનુષ્ય દેહમાં અને સત્સમાગમના
યોગે પણ સત્ય ન સમજે તો ફરી આવા ટાણાં સત્યના મળતાં નથી. હું કોણ છું તેની જેને ખબર નથી અને અહીં
જ સ્વરૂપ ચૂકીને જાય છે તે જ્યાં જશે ત્યાં શું કરશે? શાંતિ ક્યાંથી લાવશે? આત્માના ભાન વગર કદાચ
શુભભાવ કર્યા હોય તો પણ તે શુભનું ફળ જડમાં જાય છે, આત્મામાં પુણ્યનું ફળ આવતું નથી. આત્માની
દરકાર કરી નથી. અને અહીંથી જ જે મૂઢ થઈ ગયો છે તેણે કદાચ શુભભાવ કર્યા તો રજકણો બંધાણા અને તે
રજકણોના ફળમાં પણ રજકણોનો જ સંયોગ મળવાનો, રજકણોનો સંયોગ મળે તેમાં આત્માને શું? આત્માની
શાંતિ તો આત્મામાં છે પરંતુ તેની તો દરકાર કરી નથી.
અસાધ્ય કોણ? અને શુદ્ધાત્મા કોણ?
અહીં જ જડનું લક્ષ કરીને જડ જેવો થઈ ગયો છે, મરતાં જ પોતાને ભૂલીને સંયોગ દ્રષ્ટિથી મરે છે,
અસાધ્યપણે વર્તે છે એટલે ચૈતન્ય સ્વરૂપનું ભાન નથી તે જીવતાં જ અસાધ્ય જ છે. ભલે, શરીર હાલે, ચાલે,
બોલે, પણ એ તો જડની ક્રિયા છે, તેનો ધણી થયો પણ અંતરમાં સાધ્ય જે જ્ઞાનસ્વરૂપ તેની જેને ખબર નથી તે
અસાધ્ય [જીવતું મડદું] છે. વસ્તુનો સ્વભાવ યથાર્થપણે સમ્યગ્દર્શન પૂર્વકના જ્ઞાનથી ન સમજે તો