: ૧૮૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૦૦૧ :
જીવને સ્વરૂપનો કિંચિત લાભ નથી; સમ્યક્દર્શન–જ્ઞાનવડે સ્વરૂપની ઓળખાણ અને નિર્ણય કરીને જે ઠર્યો તેને
જ ‘શુદ્ધ આત્મા’ એવું નામ મળે છે, અને શુદ્ધાત્મા એ જ સમ્યકદર્શન તથા સમ્યગ્જ્ઞાન છે. ‘હું શુદ્ધ છું’ એવો
વિકલ્પ છૂટીને એકલો આત્મઅનુભવ રહી જાય તે જ સમ્યક્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે, સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાન એ કાંઈ આત્માથી જુદાં નથી.
સત્ય જેને જોઈતું હોય તેવા જિજ્ઞાસુ સમજુ જીવને કોઈ અસત્ય કહે તો તે અસત્યની હા પાડી દે નહિ––
અસત્નો સ્વીકાર ન કરે. જેને સત્સ્વભાવ જોઈતો હોય તે સ્વભાવથી વિરુદ્ધભાવની હા ન પાડે–તેને પોતાનાં ન માને.
વસ્તુનું સ્વરૂપ શુદ્ધ છે તેનો બરાબર નિર્ણય કર્યો અને વૃત્તિ છૂટી જતાં જે અભેદ શુદ્ધ અનુભવ થયો તે જ સમયસાર
છે, અને તેજ ધર્મ છે. આવો ધર્મ કેવી રીતે થાય, ધર્મ કરવા માટે પ્રથમ શું કરવું? તે સંબંધી આ કથન ચાલે છે.
ધર્મની રુચિવાળા જીવ કેવા હોય?
ધર્મને માટે પહેલામાં પહેલા શ્રુતજ્ઞાનનું અવલંબન લઈ શ્રવણ–મનનથી જ્ઞાન સ્વભાવી આત્માનો નિશ્ચય
કરવો કે હું એક જ્ઞાન સ્વભાવ છું, જ્ઞાન સ્વભાવમાં જ્ઞાન સિવાય કાંઈ કરવા–મૂકવાનો સ્વભાવ નથી. આ
પ્રમાણે સત સમજવામાં જે કાળ જાય છે તે પણ અનંતકાળે નહિ કરેલો એવો અપૂર્વ અભ્યાસ છે. જીવને સત્
તરફની રુચિ થાય એટલે વૈરાગ્ય જાગે અને આખા સંસાર તરફની રુચિ ઊડી જાય. ચોરાશીના અવતારનો
ત્રાસ થઈ જાય કે ‘આ ત્રાસ શા? સ્વરૂપનું ભાન નહિ અને ક્ષણે ક્ષણે પરાશ્રય ભાવમાં રાચવું આ તે કાંઈ
મનુષ્યનાં જીવન છે? તિર્યંચ વગેરેનાં દુઃખની તો વાત જ શી, પરંતુ આ મનુષ્યમાં પણ આવા જીવન? અને
મરણ ટાણે સ્વરૂપના ભાન વગર અસાધ્ય થઈને મરવું? ’ આ પ્રમાણે સંસારનો ત્રાસ થતાં સ્વરૂપ સમજવાની
રુચિ થાય. વસ્તુ સમજવા માટે જે કાળ જાય તે પણ જ્ઞાનની ક્રિયા છે, સત્નો માર્ગ છે.
જિજ્ઞાસુઓએ પ્રથમ જ્ઞાન સ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવો; હું એક જાણનાર છું, મારૂં સ્વરૂપ જ્ઞાન છે,
તે જાણવાવાળું છે, પુણ્ય–પાપ કોઈ મારા જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી, પુણ્ય–પાપના ભાવ કે સ્વર્ગ નરક આદિ કોઈ મારો
સ્વભાવ નથી––એમ શ્રુતજ્ઞાનવડે આત્માનો પ્રથમ નિર્ણય કરવો તે જ પ્રથમ ઉપાય છે.
ઉપાદાન – નિમિત્ત અને કારણ – કાર્ય
૧–સાચા શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન વિના અને ૨–શ્રુતજ્ઞાનથી જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કર્યા વિના
આત્મા અનુભવમાં આવે નહિ. આમાં આત્માનો અનુભવ કરવો તે કાર્ય છે, આત્માનો નિર્ણય તે ઉપાદાન
કારણ છે અને શ્રુતનું અવલંબન તે નિમિત્ત છે. શ્રુતના અવલંબનથી જ્ઞાનસ્વભાવનો જે નિર્ણય કર્યો તેનું ફળ,
તે નિર્ણય અનુસાર આચરણ અર્થાત્ અનુભવ કરવો તે છે. આત્માનો નિર્ણય તે કારણ અને આત્માનો અનુભવ
તે કાર્ય–એ રીતે અહીં લીધું છે, એટલે જે નિર્ણય કરે તેને અનુભવ થાય જ એમ વાત કરી છે.
અંતર અનુભવનો ઉપાય અર્થાત્ જ્ઞાની ક્રિયા.
હવે, આત્માનો નિર્ણય કર્યા પછી તેનો પ્રગટ અનુભવ કઈ રીતે કરવો તે બતાવે છે:– નિર્ણય અનુસાર
શ્રદ્ધાનું આચરણ તે અનુભવ છે. પ્રગટ અનુભવમાં શાંતિનું વેદન લાવવા માટે એટલે આત્માની પ્રગટ પ્રસિદ્ધિ
માટે પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધિના કારણને છોડી દેવા જોઈએ. પ્રથમ ‘હું જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપી આત્મા છું’ એમ નિશ્ચય કર્યા
પછી આત્માના આનંદનો પ્રગટ ભોગવટો કરવા [–વેદન કરવા–અનુભવ કરવા] માટે, પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધનાં
કારણો–જે ઈન્દ્રિય અને મનદ્વારા પરલક્ષે પ્રવર્તતું જ્ઞાન તેને સ્વ તરફ વાળવું. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે પર પદાર્થ
તરફનું લક્ષ તથા મનના અવલંબને પ્રવર્તતી બુદ્ધિ અર્થાત્ મતિજ્ઞાન તેને સંકોચીને–મર્યાદામાં લાવીને પોતા તરફ
વાળવું તે અંતર અનુભવનો પંથ છે, સહજ શીતળ સ્વરૂપ અનાકુળ સ્વભાવની છાયામાં પેસવાનું પગથિયું છે.
પ્રથમ આત્મા જ્ઞાન સ્વભાવ છું એવો બરાબર નિશ્ચય કરીને, પછી પ્રગટ અનુભવ કરવા માટે પર તરફ
વળતા ભાવ જે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન તેમને સ્વ તરફ એકાગ્ર કરવા, જે જ્ઞાન પરમાં વિકલ્પ કરીને અટકે છે, તે
જ જ્ઞાનને, ત્યાંથી ખસેડીને સ્વભાવમાં વાળવું. મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનના જે ભાવ છે તે તો જ્ઞાનમાં જ રહે છે,
પરંતુ પહેલાંં તે પર તરફ વળતાં, હવે તેને આત્મ સન્મુખ કરતાં સ્વભાવનું લક્ષ થાય છે. આત્માના સ્વભાવમાં
એકાગ્ર થવાના આ ક્રમસર પગથિયા છે.
જ્ઞાનમાં ભવ નથી.
જેણે મનના અવલંબને પ્રવર્તતા જ્ઞાનને મનથી છોડાવી સ્વ તરફ વાળ્યું છે અર્થાત્ મતિજ્ઞાન પર તરફ
વળતું તેને મર્યાદામાં લઈને આત્મ સન્મુખ કર્યું છે તેના જ્ઞાનમાં અનંત સંસારનો નાસ્તિભાવ અને
જ્ઞાનસ્વભાવનો અસ્તિભાવ છે. આવી સમજણ અને આવું જ્ઞાન કરવું