: શ્રાવણ : ૨૦૦૧ : આત્મધર્મ : ૧૭૩ :
પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામીનાં વ્યાખ્યાનમાંથી
વ્યખ્યન સમયસર
૨૦ – ૪ – ૪પ ગાથા ૧૪૨
સમ્યગ્દર્શન શું અને તેને કોનું અવલંબન
સમ્યગ્દર્શન પોતે આત્માના શ્રદ્ધા ગુણની નિર્વિકારી પર્યાય છે. અખંડ આત્માના લક્ષે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે
છે; સમ્યગ્દર્શનને કોઈ વિકલ્પનું અવલંબન નથી, પણ નિર્વિકલ્પ સ્વભાવના અવલંબને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે.
આ સમ્યગ્દર્શન જ આત્માના સર્વ સુખનું કારણ છે. ‘હું જ્ઞાન સ્વરૂપ આત્મા છું, બંધ રહિત છું’ આવો વિકલ્પ
કરવો તે પણ શુભરાગ છે, તે શુભરાગનું અવલંબન પણ સમ્યગ્દર્શનને નથી; તે શુભ વિકલ્પને અતિક્રમતાં
સમ્યક્દર્શન થાય છે. સમ્યક્દર્શન પોતે રાગ અને વિકલ્પ રહિત નિર્મળ ગુણ છે તેને કોઈ વિકારનું અવલંબન
નથી–પણ આખા આત્માનું અવલંબન છે––આખા આત્માને તે સ્વીકારે છે.
એકવાર વિકલ્પ રહિત થઈને અખંડ જ્ઞાયક સ્વભાવને લક્ષમાં લીધો ત્યાં સમ્યક્ભાન થયું. અખંડ
સ્વભાવનું લક્ષ એ જ સ્વરૂપની શુદ્ધિ માટે કાર્યકારી છે. અખંડ સત્ય સ્વરૂપને જાણ્યા વિના––શ્રદ્ધા કર્યા વિના,
‘હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું, અબદ્ધસ્પૃષ્ટ છું’ એ વગેરે વિકલ્પો પણ સ્વરૂપની શુદ્ધિ માટે કાર્યકારી નથી. એકવાર
અખંડ જ્ઞાયક સ્વભાવનું લક્ષ કર્યું પછી જે વૃત્તિ ઊઠે તે વૃત્તિઓ અસ્થિરતાનું કાર્ય કરે પરંતુ તે સ્વરૂપને રોકવા
સમર્થ નથી, કેમકે શ્રદ્ધામાં તો વૃત્તિ–વિકલ્પ રહિત સ્વરૂપ છે તેથી વૃત્તિ ઊઠે તે શ્રદ્ધા ફેરવી શકે નહિ... જો
વિકલ્પમાં જ અટકી જાય તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. વિકલ્પ રહિત થઈને અભેદનો અનુભવ કરવો તેજ સમ્યગ્દર્શન છે
અને તેજ સમયસાર છે–એમ ગાથામાં કહે છે:–
कम्मं बद्धमबद्धं जीवे एवं तु जाण णयपक्खं।
पक्खातिक्कंतो पुण भण्णदि जो सो समयसारो।। १४२।।
છે કર્મ જીવમાં બદ્ધ વા અણબદ્ધ એ નયપક્ષ છે;
પણ પક્ષથી અતિક્રાંત ભાખ્યો તે ‘સમયનો સાર’ છે. ૧૪૨.
‘આત્મા કર્મથી બંધાયેલો છે કે આત્મા કર્મથી બંધાયેલો નથી’ એવા બે પ્રકારના ભેદના વિચારમાં રોકાવું
તે તો નયનો પક્ષ છે; ‘હું આત્મા છું, પરથી જુદો છું’ એવો વિકલ્પ તે પણ રાગ છે, એ રાગની વૃત્તિને–નયના
પક્ષને ઓળંગે તો સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે. “હું બંધાયેલો છું અથવા હું બંધ રહિત મુક્ત છું” એવી વિચાર શ્રેણીને
ઓળંગી જઈને જે આત્માનો અનુભવ કરે છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે અને તે જ સમયસાર અર્થાત્ શુદ્ધાત્મા છે.
‘હું અબંધ છું, બંધ મારૂં સ્વરૂપ નથી’ એવા ભંગની વિચાર શ્રેણીના કાર્યમાં અટકે તો અજ્ઞાની છે, અને
તે ભંગના વિચારને ઓળંગીને અભંગ સ્વરૂપને સ્પર્શી લેવું [અનુભવી લેવું] તે જ પહેલો આત્મધર્મ એટલે કે
સમ્યક્દર્શન છે. ‘હું પરાશ્રય રહિત, અબંધ, શુદ્ધ છું’ એવા નિશ્ચયનયના પડખાંનો વિકલ્પ તે રાગ છે, અને તે
રાગમાં રોકાય [રાગને જ સમ્યગ્દર્શન માની લ્યે પણ રાગરહિત સ્વરૂપને ન અનુભવે] તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ભેદના વિકલ્પ આવે ખરા છતાં તેનાથી સમ્યગ્દર્શન નથી.
અનાદિથી આત્મસ્વરૂપનો અનુભવ નથી, પરિચય નથી, તેથી આત્માનો અનુભવ કરવા જતાં પહેલાંં તે
સંબંધી વિકલ્પ આવ્યા વગર રહેતા નથી. અનાદિથી આત્માના સ્વરૂપનો અનુભવ નથી તેથી વૃત્તિઓનું ઉત્થાન
થાય છે કે–હું આત્મા કર્મના સંબંધવાળો છું કે કર્મના સંબંધ વગરનો છું, આમ બે નયોના બે વિકલ્પ ઉઠે છે;
પરંતુ... ‘કર્મના સંબંધવાળો કે કર્મના સંબંધ વગરનો એટલે કે બદ્ધ છું કે અબદ્ધ છું’ એવા બે પ્રકારના ભેદનો
પણ એક સ્વરૂપમાં ક્યાં અવકાશ છે? સ્વરૂપ તો નય પક્ષની અપેક્ષાઓથી પાર છે. એક પ્રકારના સ્વરૂપમાં બે
પ્રકારની અપેક્ષાઓ નથી. હું શુભાશુભ ભાવરહિત છું એવા વિચારમાં અટકવું તે પણ પક્ષ છે, તેનાથી પણ પેલે
પાર સ્વરૂપ છે, સ્વરૂપ તો પક્ષાતિક્રાંત છે, એ જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે એટલે કે તેના જ લક્ષે સમ્યગ્દર્શન
પ્રગટ થાય છે, તે સિવાય બીજો કોઈ સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય નથી.
સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ શું? દેહની કોઈ ક્રિયાથી તો સમ્યગ્દર્શન નથી, જડ કર્મોથી નથી, અશુભ રાગ કે
શુભરાગ થાય તેના લક્ષે પણ સમ્યગ્દર્શન નહિ અને ‘હું પુણ્ય–પાપના પરિણામોથી રહિત જ્ઞાયક સ્વરૂપ છું.’