: શ્રાવણ : ૨૦૦૧ : આત્મધર્મ : ૧૭૫ :
જ સમ્યગ્દર્શનને માન્ય છે. (અભેદ વસ્તુનું લક્ષ કરતાં જે નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી તે સામાન્ય વસ્તુ સાથે અભેદ
થઈ જાય છે) સમ્યગ્દર્શન રૂપ જે પર્યાય છે તેને પણ સમ્યગ્દર્શન સ્વીકારતું નથી. એક સમયમાં અભેદ પરિપૂર્ણ
દ્રવ્ય તે જ સમ્યગ્દર્શનને માન્ય છે, એકલા આત્માને સમ્યગ્દર્શન પ્રતીતમાં લ્યે છે... પરંતુ સમ્યગ્દર્શન સાથે
પ્રગટયું સમ્યગ્જ્ઞાન સામાન્યવિશેષ સર્વને જાણે છે. સમ્યગ્જ્ઞાન છે તે પર્યાયને અને નિમિત્તને પણ જાણે છે.
સમ્યગ્દર્શનને પણ જાણનારૂં તો સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે.
શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન ક્યારે સમ્યક થયાં?
ઉદય, ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયકભાવ એ કોઈ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય નથી કેમકે તે બધી પર્યાય છે.
સમ્યગ્દર્શનનો વિષય પરિપૂર્ણ દ્રવ્ય છે તે પર્યાયને સમ્યગ્દર્શન સ્વીકારતું નથી, એકલી વસ્તુનું જ્યારે લક્ષ કર્યું ત્યારે
શ્રદ્ધા સમ્યક્ થઈ, પરંતુ જ્ઞાન સમ્યક ક્યારે થયું? જ્ઞાનનો સ્વભાવ સામાન્ય–વિશેષ સર્વને જાણવાનો છે. જ્યારે
જ્ઞાને આખા દ્રવ્યને, ઉઘડેલી પર્યાયને અને વિકારને જેમ છે તેમ જાણીને, ‘પરિપૂર્ણ સ્વભાવ તે હું, વિકાર રહ્યો તે હું
નહિ’ એમ વિવેક કર્યો ત્યારે તે સમ્યક થયું છે. સમ્યગ્દર્શનરૂપ ઉઘડેલી પર્યાયને (૧) અને સમ્યગ્દર્શનના
વિષયભૂત પરિપુર્ણ વસ્તુને (૨) અને અવસ્થાની ઊણપને (૩) એ ત્રણેને જેમ છે તેમ સમ્યગ્જ્ઞાન જાણે છે.
અવસ્થાનો સ્વીકાર જ્ઞાનમાં છે. આ રીતે સમ્યક્ દર્શન તો એક નિશ્ચયને જ [અભેદ સ્વરૂપને જ] સ્વીકારે છે, અને
સમ્યગ્દર્શનનું અવિનાભાવી [સાથે જ રહેતું] સમ્યગ્જ્ઞાન નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને બરાબર જાણીને વિવેક કરે
છે, જો નિશ્ચય વ્યવહાર બંનેને ન જાણે તો જ્ઞાન પ્રમાણ (સમ્યક્) થતું નથી. જો વ્યવહારનું લક્ષ કરે તો દ્રષ્ટિ ખોટી
ઠરે છે અને જો વ્યવહારને જાણે જ નહિ તો જ્ઞાન ખોટું ઠરે છે. જ્ઞાન નિશ્ચય–વ્યવહારનો વિવેક કરે છે તેથી તે સમ્યક
છે અને દ્રષ્ટિ વ્યવહારનું લક્ષ છોડીને નિશ્ચયને અંગીકાર કરે તો તે સમ્યક્ છે.
સમ્યગ્દર્શનો વિષય શું? – મોક્ષનું પરમાર્થ કારણ કોણ?
સમ્યગ્દર્શનના વિષયમાં મોક્ષપર્યાય અને દ્રવ્ય એવા ભેદ જ નથી, દ્રવ્ય જ પરિપુર્ણ છે તે સમ્યગ્દર્શનને
માન્ય છે. બંધ–મોક્ષ પણ સમ્યગ્દર્શનને માન્ય નથી. બંધ–મોક્ષની પર્યાય, સાધક દશાના ભંગ ભેદ એ બધાને
સમ્યગ્જ્ઞાન જાણે છે.
સમ્યગ્દર્શનનો વિષય પરિપુર્ણ દ્રવ્ય છે તે જ મોક્ષનું પરમાર્થ કારણ છે. પંચમહાવ્રતાદિને કે વિકલ્પને
મોક્ષનું કારણ કહેવું તે તો સ્થૂળ વ્યવહાર છે, અને સમ્યક્દર્શન જ્ઞાનચારિત્રરૂપ સાધક અવસ્થાને મોક્ષનું કારણ
કહેવું તે પણ વ્યવહાર છે કેમકે તે સાધક અવસ્થાનો પણ જ્યારે અભાવ થાય છે ત્યારે મોક્ષદશા પ્રગટે છે, એટલે
તે પણ અભાવરૂપ કારણ છે માટે વ્યવહાર છે.
ત્રિકાળી અખંડ વસ્તુ છે તે જ મોક્ષનું નિશ્ચય કારણ છે. પરંતુ પરમાર્થે તો વસ્તુમાં કારણ–કાર્યના ભેદ
પણ નથી, કાર્ય–કારણના ભેદ પણ વ્યવહાર છે. એક અખંડ વસ્તુમાં કાર્ય–કારણના ભેદના વિચારથી વિકલ્પ
આવે છે તેથી તે પણ વ્યવહાર છે; છતાં વ્યવહારપણે પણ કાર્ય–કારણ એવા ભેદ છે ખરા, જો કાર્ય–કારણ ભેદ
સર્વથા ન જ હોય તો મોક્ષ દશા પ્રગટાવવાનું પણ કહી શકાય નહિ. એટલે અવસ્થામાં સાધક–સાધ્યના ભેદ છે,
પરંતુ અભેદના લક્ષ વખતે વ્યવહારનું લક્ષ હોય નહિ કેમકે વ્યવહારના લક્ષમાં ભેદ આવે છે અને ભેદના લક્ષે
પરમાર્થ–અભેદ સ્વરૂપ લક્ષમાં આવતું નથી; તેથી સમ્યગ્દર્શનના લક્ષ્યમાં ભેદ આવતાં નથી, એકરૂપ અભેદ
વસ્તુ જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે.
સમ્યગ્દર્શન એ જ શાંતિનો ઉપાય છે.
અનાદિથી આત્માના અખંડ રસને સમ્યગ્દર્શન વડે જાણ્યો નથી એટલે પરમાં અને વિકલ્પમાં જીવ રસ
માની રહ્યો છે. પણ હું અખંડ એક રૂપ સ્વભાવ છું તેમાં જ મારો રસ છે, પરમાં ક્યાંય મારો રસ નથી એમ
સ્વભાવ દ્રષ્ટિના જોરે એકવાર બધાને નિરસ બનાવી દે. શુભવિકલ્પ ઊઠે તે પણ મારી શાંતિનું સાધન નથી,
મારી શાંતિ મારા સ્વરૂપમાં છે, આમ સ્વરૂપના રસના અનુભવમાં સમસ્ત સંસારને નિરસ બનાવી દે.–તને
સહજાનંદ સ્વરૂપના અમૃતરસની અપૂર્વ શાંતિનો અનુભવ પ્રગટ થશે. તેનો ઉપાય સમ્યગ્દર્શન જ છે.
સંસારનો અભાવ સમ્યગ્દર્શનથી જ થાય છે.
અનંતકાળથી અનંત જીવો સંસારમાં રખડે છે અને અનંતકાળમાં અનંત જીવો સમ્યગ્દર્શનવડે પુર્ણ
સ્વરૂપનું ભાન કરીને મુક્તિ પામ્યા છે. જીવોએ સંસારપક્ષ તો અનાદિથી ગ્રહણ કર્યો છે પરંતુ સિદ્ધનો પક્ષ કદી
ગ્રહણ કર્યો નથી. હવે સિદ્ધનો પક્ષ કરીને, પોતાના સિદ્ધસ્વરૂપને જાણીને સંસારનો અભાવ કરવાના ટાણાં
આવ્યાં છે... અને તેનો ઉપાય એક માત્ર સમ્યગ્દર્શન જ છે.