: ૧૭૬ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૦૦૧ :
: જીજ્ઞાસુએ ધર્મ કેવી રીતે કરવો? :
તા. ૩–પ–૪પ સમયસાર ગાથા ૧૪૪, પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ શ્રી કાનજી સ્વામીનાં યાખ્યાનો
જે જીવ જીજ્ઞાસુ થઈ સ્વભાવ સમજવા આવ્યો તે સુખ લેવા આવ્યો છે અને દુઃખ ટાળવા આવ્યો છે. સુખ
પોતાનો સ્વભાવ છે અને વર્તમાનમાં જે દુઃખ છે તે ક્ષણિક છે તેથી ટળી શકે છે. વર્તમાન દુઃખ અવસ્થા ટાળીને
સુખરૂપ અવસ્થા પોતે પ્રગટ કરી શકે છે; આટલું તો, જે સત્ સમજવા માટે આવ્યો તેણે સ્વીકારી જ લીધું છે.
આત્માએ પોતાના ભાવમાં પુરુષાર્થ કરી વિકાર રહિત સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. વર્તમાન વિકાર હોવા છતાં
વિકાર રહિત સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરી શકાય છે એટલે કે આ વિકાર અને દુઃખ મારૂં સ્વરૂપ નથી એમ નક્કી થઈ શકે છે.
પાત્ર જીવનું લક્ષણ
જિજ્ઞાસુ જીવોને સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવા માટે પહેલી જ જ્ઞાન ક્રિયા શાસ્ત્રોએ બતાવી છે. સ્વરૂપનો નિર્ણય
કરવા માટે બીજું કાંઈ દાન, પૂજા, ભક્તિ કે વ્રત–તપાદિ કરવાનું કહ્યું નથી, પરંતુ શ્રતજ્ઞાનથી આત્માનો નિર્ણય કરવાનું
જ કહ્યું છે. કુદેવ–કુગુરુ અને કુશાસ્ત્ર તરફનો આદર અને તે તરફનું વલણ તો ખસી જ જવું જોઈએ તથા વિષયાદિ પર
વસ્તુમાં સુખબુદ્ધિ ટળી જવી જોઈએ, બધા તરફથી રુચિ ટળીને પોતાની તરફ રુચિ વળવી જોઈએ અને દેવ, ગુરુ,
શાસ્ત્રને યથાર્થપણે ઓળખી તે તરફ આદર કરે અને આ બધું જો સ્વભાવના લક્ષે થયેલ હોય તો તે જીવને પાત્રતા થઈ
કહેવાય. આટલી પાત્રતા તે હજી સમ્યગ્દર્શનનું મૂળ કારણ નથી, સમ્યગ્દર્શનનું મૂળ કારણ તો ચૈતન્ય સ્વભાવનું લક્ષ
કરવું તે છે, પરંતુ પ્રથમ તો કુદેવાદિનો સર્વથા ત્યાગ તથા સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને સત્સમાગમનો પ્રેમ તો પાત્ર જીવોને
હોય જ. એવા પાત્ર થયેલા જીવોએ આત્માનું સ્વરૂપ સમજવા શું કરવું તે આ સમયસારજીમાં સ્પષ્ટ બતાવ્યું છે.
સમ્યગ્દર્શના ઉપાય માટે સમયસારમાં બતાવેલી ક્રિયા
“પ્રથમ, શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિશ્ચય કરીને, પછી આત્માની પ્રગટ
પ્રસિદ્ધિને માટે, પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધિના કારણો જે ઈન્દ્રિયોદ્વારા અને મનદ્વારા પ્રવર્તતી બુદ્ધિઓ તેમને મર્યાદામાં
લાવીને જેણે મતિજ્ઞાન તત્ત્વને આત્મસન્મુખ કર્યું છે એવો, તથા નાના પ્રકારના પક્ષોના આલંબનથી થતાં અનેક
વિકલ્પો વડે આકુળતા ઉત્પન્ન કરનારી શ્રુતજ્ઞાનની બુદ્ધિઓને પણ મર્યાદામાં લાવીને શ્રુતજ્ઞાન–તત્ત્વને પણ
આત્મસન્મુખ કરતો, અત્યંત વિકલ્પ રહિત થઈને, તત્કાળ...પરમાત્મારૂપ સમયસારને જ્યારે આત્મા અનુભવે
છે તે વખતે જ આત્મા સમ્યક્પણે દેખાય છે [અર્થાત્ શ્રદ્ધાય છે] અને જણાય છે તેથી સમયસાર જ સમ્યગ્દર્શન
અને જ્ઞાન છે.” [સમયસાર ગાથા–૨૪૪ ટીકા] આ પારીગ્રાફ ઉપર સ્પષ્ટીકરણ થાય છે.
શ્રુતજ્ઞાન કોને કહેવું.?
“પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી જ્ઞાન સ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવો” આમ કહ્યું છે. શ્રુતજ્ઞાન કોને
કહેવું? સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલું શ્રુતજ્ઞાન અસ્તિ–નાસ્તિ દ્વારા વસ્તુ સ્વરૂપને સિદ્ધ કરે છે, અનેકાન્ત સ્વરૂપ
વસ્તુને ‘સ્વપણે છે અને પરપણે નથી’ એમ જે વસ્તુને સ્વતંત્ર સિદ્ધ કરે છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે.
ત્યાગ તે શ્રુતજ્ઞાનું લક્ષણ નથી.
પર વસ્તુને છોડવાનું કહે અથવા પર ઉપરના રાગને ઘટાડવાનું કહે–એ કાંઈ ભગવાને કહેલા શ્રુતજ્ઞાનનું
લક્ષણ નથી. એક વસ્તુ પોતાપણે છે અને તે વસ્તુ અનંત પર દ્રવ્યોથી છૂટી છે આમ અસ્તિ–નાસ્તિરૂપ પરસ્પર
વિરૂદ્ધ બે શક્તિઓને પ્રકાશીને વસ્તુ સ્વરૂપને જે બતાવે તે અનેકાન્ત છે અને તે જ શ્રુતજ્ઞાનનું લક્ષણ છે. વસ્તુ
સ્વપણે છે અને પરપણે નથી–એમાં વસ્તુ કાયમ સિદ્ધ કરી છે.
શ્રુતજ્ઞાનું વાસ્તવિક લક્ષણ – અનેકાન્ત
એક વસ્તુમાં ‘છે’ અને ‘નથી’ એવી પરસ્પર વિરૂદ્ધ બે શક્તિઓ જુદી જુદી અપેક્ષાથી પ્રકાશીને વસ્તુનું
પરથી ભિન્ન સ્વરૂપ બતાવે છે. આ જ શ્રુતજ્ઞાન ભગવાને કહેલ શાસ્ત્ર છે. આ રીતે, આત્મા સર્વ પરદ્રવ્યોથી
જુદી વસ્તુ છે એમ પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનથી નક્કી કરવું જોઈએ.
અનંત પરવસ્તુથી આ આત્મા જુદો છે એમ સિદ્ધ થતાં હવે પોતાના દ્રવ્ય–પર્યાયમાં જોવાનું આવ્યું. મારૂં
ત્રિકાળી દ્રવ્ય તે એક સમય પૂરતી અવસ્થારૂપે નથી. એટલે કે વિકાર ક્ષણિક પર્યાયપણે છે પરંતુ ત્રિકાળી
સ્વરૂપપણે વિકાર નથી––આમ વિકાર રહિત સ્વભાવની સિદ્ધિ પણ અનેકાંતવડે જ થાય છે. ભગવાનના કહેલાં
સત્શાસ્ત્રોની મહત્તા અનેકાંતથી જ છે. ભગવાને પર