અવિકારી અવસ્થા કર્મ કરાવતાં નથી, પણ આત્મા જ તેનો કર્તા છે. ‘ઘીનો ઘડો’ એ જેમ બોલવા માત્ર છે, ખરેખર
ઘડો ઘીનો બનેલો નથી તેમ શાસ્ત્રમાં જ્યાં ‘કર્મ આત્માને વિકાર કરાવે’ એમ લખ્યું હોય ત્યાં સમજવું કે તે બોલવા
માત્ર છે, પરંતુ વ્યવહારે પણ કર્મે આત્માને કાંઈ કરાવ્યું નથી, માત્ર વિકાર વખતે તેની હાજરી હોય છે જ્યારે આત્મા
પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ માની લ્યે તો તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેને વસ્તુના સાચા સ્વરૂપની ખબર નથી.
આત્મા છે, પરંતુ વિકાર તે આત્માનો સ્વભાવ નથી.
જોતાં–એટલે કે એકલા આત્માને સર્વ પર દ્રવ્યથી જુદો લક્ષમાં લેતાં, વિકારનો ઉત્પાદક આત્મા નથી; અહીં એવો
પ્રશ્ન ઉઠશે કે વિકારનો ઉત્પાદક આત્મા નથી તો કોણ છે? શું કર્મ આત્માને વિકાર કરાવે છે? તેનો ખુલાસો:–
(૧) આત્માનો સ્વભાવ વિકારનો ઉત્પાદક નથી, (૨) પરવસ્તુ વિકાર કરાવતી નથી; (૩) માત્ર એક સમય
વિકારની ઉત્પાદક છે.
કેમકે તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. (૨) જેમ આત્મા સ્વભાવથી વિકારનો કર્તા નથી તેમ કર્મ વગેરે કોઈ
પરવસ્તુ પણ આત્મામાં વિકાર કરાવતી નથી. દરેક વસ્તુ સ્વપણે છે, પરપણે નથી. એ વસ્તુસ્વરૂપનો અબાધિત
સિદ્ધાંત છે. જે ચીજ આત્માપણે ન હોય તે ચીજ આત્માની અવસ્થામાં કાંઈ જ કરી શકે નહિ. તેથી જડ કર્મ પણ
વિકાર કરાવતાં નથી. (૩) માત્ર પર લક્ષે એક સમય પૂરતી અવસ્થા થાય છે તે જ વિકારનું કારણ છે. એક
સમયપૂરતી અવસ્થા જ વિકારની કર્તા છે તેથી વિકાર પણ એક જ સમય પૂરતો છે. ત્રિકાળી સ્વભાવમાં વિકાર
પોતાપણે છે અને પરપણે નથી અર્થાત્ એક વસ્તુ પોતાની શક્તિથી પૂર્ણ છે, અને બીજી બધી વસ્તુઓથી તે
ભિન્ન છે. આ પ્રમાણે દરેક ચેતન અને જડ વસ્તુઓ પોતાના ગુણ–પર્યાયોથી પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર, જુદી જુદી છે.
કોઈ વસ્તુના ગુણ પર્યાયો બીજી વસ્તુમાં કાંઈ કરી શકતા નથી...આવી વસ્તુ સ્વભાવની સ્વતંત્રતા અને
પરિપૂર્ણતા દર્શાવે છે–એ જ જૈન ધર્મની મહત્તા છે. જૈન ધર્મ એ સ્વતંત્ર વસ્તુદર્શન છે, વસ્તુ સ્વભાવને આશ્રિત
જૈન ધર્મ છે, તેને કાળ કે ક્ષેત્રની મર્યાદામાં કેદ કરી શકાય નહિ. જગતની કોઈ વસ્તુ જૈન ધર્મની મર્યાદા વિરુદ્ધ
ન હોય અર્થાત્ જગતની કોઈ વસ્તુ બીજી વસ્તુરૂપે ત્રણકાળમાં પરિણમી જાય નહિ. જડ હોય તો ત્રણે કાળે
જડપણે રહીને પરિણમે અને ચેતન હોય તે ત્રણે કાળે ચેતનપણે રહીને પરિણમે.
ભાંગીને પોતે જ ભગવાન થાય છે. ભગવાનની દયા થાય તો આ આત્માનો ઉદ્ધાર થાય–એ વાત ખોટી છે. એક