ભાદ્રપદ : ૨૦૦૧ : ૧૯૫ :
જીવના ભાવની બીજા જીવ ઉપર અસર થઈ શકે નહિ નિશ્ચયથી આત્મા પરની દયા ન પાળી શકે પણ
વ્યવહારથી પરની દયા પાળી શકે–એવો ભગવાનના અનેકાન્તવાદનો અર્થ નથી, પરંતુ એક જીવ પર જીવની
દયા કે હિંસા વ્યવહારે કે નિશ્ચયે કોઈ રીતે કરી શકે નહિ, પણ પોતાના ભાવ કરી શકે એ અનેકાન્ત છે. પોતાને
શુભભાવ હોય અને સામો જીવ તેના આયુષ્યના કારણે બચે ત્યાં ‘મેં દયા પાળી’ એમ, જીવના ભાવની
ઓળખાણ કરાવવા માટે, બોલવાની રીત છે, પરંતુ હું પરને બચાવી શકું એમ માને તો મિથ્યાત્વનું મહા પાપ છે.
શ્રદ્ધાથી ધર્મીપણું છે–ત્યાગથી ધર્મીપણું નથી.
કોઈ દ્રવ્ય બીજા કોઈ દ્રવ્યની અવસ્થાને કરે એમ માનવું તે જૈન દર્શનથી દૂર છે. જ્યાં આવી સાચી શ્રદ્ધા
નથી ત્યાં સાચાં વ્રત–તપ હોય જ નહિ. સમ્યગ્દર્શન શું અને આત્મા શું તે જાણ્યા વિના વ્રત–તપ ક્યાં કરશે?
સાચી શ્રદ્ધા એ જ ધર્મનું મૂળ છે. જ્યાં સાચી શ્રદ્ધા નથી ત્યાં ધર્મનો અંશ પણ નથી.
શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય ભગવાન અને સર્વે તીર્થંકર ભગવંતોના હૃદય એમ પોકારે છે કે, આત્મા પરદ્રવ્યનું કરી
શકે એમ માનવું તે સમ્યગ્દર્શન નથી, પરંતુ ‘परभावस्य कर्ता आत्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्’ એટલે કે આત્મા
પરદ્રવ્યની અવસ્થાનો કર્તા છે એવી માન્યતા તે વ્યવહારી મૂઢ જીવોનો મોહ છે, અજ્ઞાન છે, મિથ્યાત્વ છે.
વ્યવહારથી પણ જીવ પરનું કરી શકતો નથી. વ્યવહારથી જીવ શરીરને હલાવે ચલાવે એમ નથી. શરીર તો જડ
વસ્તુ છે, અને હું આત્મા તો ચેતનમય છું, શરીર મારાથી જુદી વસ્તુ છે તેનો હું જાણનાર છું પણ કરનાર નથી.
આત્મ સ્વભાવનું ભાન થતાં અનંત પર પદાર્થોનું ધણીપણું છૂટી ગયું. આત્માના ભાન પછી બાહ્ય ત્યાગ હોય કે
નહિ, પરંતુ તે જીવ ધર્મી છે. જેમ શ્રેણિક રાજાને આત્મભાન હતું અને બહારમાં રાજ–પાટ તથા અનેક
રાણીઓના સંયોગમાં દેખાતા હતા, છતાં અંતરથી ઉદાસ હતા, તેમને સાચી આત્મશ્રદ્ધાની ભૂમિકા પ્રગટ થયા
પછી ધર્મ રાગ થતાં તીર્થંકરગોત્ર બાંધ્યું અને તેઓ આવતી ચોવીશીમાં પહેલા તીર્થંકર થશે. આત્માની શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન વગર કોઈ બાહ્ય ત્યાગી થાય અને “એક પરમાણુનો ફેરફાર પણ મારાથી થાય” એમ જો માને તો, જૈનનો
સાધુ કહેવાતો હોય તો પણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અજ્ઞાની છે, જૈન નથી. શરીરને હું ચલાવી શકું એમ માન્યું તેણે
જીવ અને શરીરને એક માન્યા, તે જૈન મતની બહાર છે.
જૈનદર્શનની સિદ્ધિ
જૈનમત એ તો વીતરાગ માર્ગ છે, એ કોઈ વાડો નથી, કલ્પના નથી. એકેક આત્મા પોતાના સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ
છે, પરિપૂર્ણ આત્મસ્વભાવ તે જ જૈનદર્શન છે, તે સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરવી તે ધર્મ છે. જૈનદર્શનયુક્તિથી, આગમથી અને
સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે, પરંતુ શરીરની કોઈ ક્રિયાથી, બાહ્ય ત્યાગથી કે વેશથી જૈનદર્શનની સિદ્ધિ નથી.
પુણ્યમાં સુખ માને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે
શરીરની ક્રિયામાં કે પૈસા વગેરેમાં જે જીવ સુખ માને છે તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. પૈસા વગેરે તો પૂર્વનાં પુણ્યનું
ફળ છે, હવે જ્યારે પુર્વના પુણ્યના ફળમાં આત્માનું સુખ નથી ત્યારે વર્તમાન પુણ્યભાવમાં આત્માનું સુખ કેમ હોય?
પુણ્યનું ફળ જે જડ વસ્તુઓ તેમાં તો સુખ નથી પરંતુ વર્તમાન પુણ્યભાવ થાય તે વિકાર છે તેમાં જો આત્માનું સુખ
માને તો પણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. પુણ્ય–પાપ બંને વિકાર છે, વિકારમાં આત્માનું સુખ નથી.
શુભમાં ધર્મ માનવો તે મહાન પાપ છે.
ભગવાનની ભક્તિનો શુભરાગ થાય તે રાગ નિશ્ચયથી કે વ્યવહારથી એકે રીતે ધર્મ નથી. નિશ્ચય ધર્મ
તો આત્માના નિર્વિકાર સ્વભાવને ઓળખીને સ્થિર થઈ જવું તે છે, પરંતુ જ્યારે સંપૂર્ણ સ્થિરતા ન થઈ શકે
ત્યારે કુદેવાદિ તરફના અશુભ પાપ ભાવથી બચવા ભક્તિ આદિનો શુભરાગ આવે છે અને જ્ઞાનીને
અભિપ્રાયમાં તે રાગનો નકાર વર્તે છે તેથી ઉપચારથી વ્યવહાર ધર્મ કહ્યો છે. પરંતુ જેણે તે રાગમાં જ ધર્મ
માની લીધો છે અને રાગને જ આદરણીય માન્યો છે તેને ધર્મ તો નથી પરંતુ પોતાના વીતરાગ સ્વભાવના
અનાદરરૂપ મિથ્યાત્વનું અનંતુપાપ ક્ષણે ક્ષણે તેને ઊંધી માન્યતાને લીધે થાય છે. રાગને પોતાનો ધર્મ માનવો તે
પોતાના વીતરાગ સ્વરૂપનો અનાદર છે, તે મહાન પાપ છે. પરની કાંઈ ક્રિયા હું કરી શકું કે પુણ્યથી મારા
સ્વભાવને લાભ થાય એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તે ક્રિયાકાંડ કરીને અને ત્યાગ કરીને મરી જાય તો પણ સાધુ
નથી, ત્યાગી નથી, શ્રાવક નથી, જૈન નથી.