દ્રવ્ય જ જુદાં છે, પછી તેમાં કર્તાકર્મપણું હોઈ જ શકે નહિ. બે દ્રવ્યો જુદા છે એમ કહેવું અને તેઓ એક બીજાનું
કાંઈ કરે એમ કહેવું એ વાત જ પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. જેણે બે જુદા દ્રવ્યો વચ્ચે કર્તાકર્મ સંબંધ માન્યો તેણે બે દ્રવ્યને
એક માન્યાં છે એટલે કે દ્રવ્યના સ્વતંત્ર સ્વભાવને જાણ્યો નથી, તે અજ્ઞાની છે.
મારા ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણમાં વિકાર નથી. દ્રવ્ય–ગુણ તો ત્રિકાળ શુદ્ધ અનાદિ અનંત છે, એક સમય પુરતો વિકાર
મારા સ્વભાવમાં નથી, એક સમયની સંસાર દશાને ગૌણ કરીને જો દ્રવ્યને લક્ષમાં લેવામાં આવે તો ત્રિકાળી
દ્રવ્ય તો મુક્ત સ્વરૂપ જ છે, અને
પર્યાયથી પરિપૂર્ણ સ્વભાવવાળું છે. એ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયથી વસ્તુની સ્વતંત્રતા એ જ તેની પરિપૂર્ણતા છે,
અને એ પરિપૂર્ણ સ્વરૂપની પ્રતીતિ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. આત્માની પર્યાય સ્વતંત્ર છે, પર્યાયની સ્વતંત્રતા તે
પુરુષાર્થની સ્વતંત્રતા છે, આત્માના પુરુષાર્થને કોઈ રોકી શકતું નથી.
એ વાત ત્રિકાળ ખોટી છે. શુભરાગ કરતાં કરતાં ધર્મ થાય એટલે વિકારી કારણથી અવિકારી કાર્ય પ્રગટે એમ
માનનારને ત્રિકાળી અવિકારી દ્રવ્યની કે ગુણની શ્રદ્ધા નથી. ધર્મ તો અવિકારીદશા છે. તે અવિકારી સ્વભાવની
શ્રદ્ધાના જોરે પ્રગટે છે, પણ વિકારથી પ્રગટતો નથી.
આવો જેણે નિર્ણય કર્યો તેણે પોતાના જ્ઞાનમાં દ્રવ્યનો સ્વીકાર કર્યો, તેને ભવની શંકા ટળી ગઈ; કેમકે તેની
શ્રદ્ધામાં એકલું દ્રવ્ય છે, દ્રવ્યમાં વિકાર નથી. જેને ભવની શંકા છે તેની શ્રદ્ધાનું જોર વિકારમાં અટક્યું છે, તેને
નિર્વિકાર સ્વરૂપની શ્રદ્ધા નથી. જો અવિકારી આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા હોય તો ભવની શંકા કદિ ન હોય,
ભવરહિત સ્વરૂપની શ્રદ્ધા થઈ તેનું વીર્ય નિઃસંદેહ હોય. જેનું વીર્ય હજી ભવરહિતની નિઃસંદેહતામાં કામ નથી
કરતું અને ભવની શંકામાં જ ઝૂલી રહ્યું છે તે ભવરહિત થવાનો પુરુષાર્થ કોના જોરે કરશે? સંદેહમાં અટકેલું વીર્ય
આગળ વધી શકશે નહિ. જેને ભવની શંકા છે તેને આત્માની શ્રદ્ધા નથી, અને જેને આત્માની શ્રદ્ધા છે તેને
ભવની શંકા નથી.
શંકા હોય જ નહિ. કેવળી ભગવાન પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને ભવરહિત છે–એમ જે જ્ઞાને નિર્ણય કર્યો તે
જ્ઞાન પોતાના ભવ રહિતપણાનો નિઃસંદેહ નિર્ણય કરે છે. એક સમયમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકને વિકાર રહિત કેવળી
ભગવાન જાણે છે એવું એક પર્યાયનું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય છે અને મારો સ્વભાવ પણ પરમાર્થે તેવો જ છે આવો
નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાનનો અનંતો પુરુષાર્થ આવ્યો, જેના જ્ઞાનમાં અનંત પુરુષાર્થ આવ્યો તેને ભવ હોય જ નહિ.
જેણે યથાર્થપણે સ્વીકાર્યું તે જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હોય જ અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ભવની શંકા હોય જ નહિ. શ્રી
પ્રવચનસારજીમાં કુંદકુંદાચાર્યદેવે કહ્યું છે કે:–