: ૧૯૮ : આત્મધર્મ : ૨૪
जो जाणदि अरहतं दव्वत गुणत्त पज्जय तेहिं।
सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादितस्सलयं।।
જે જાણતો અર્હંતને ગુણ દ્રવ્યને પર્યયપણે, તે જાણતો નિજ આત્મને તસુ મોહ લય પામે ખરે.
(અધ્યાય–૧ ગાથા–૮૦)
અર્થ:– જે જીવ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી અરિહંતનું સ્વરૂપ જાણે છે તેનો મોહ ખરેખર નાશ પામે છે.
કેવળજ્ઞાન તો આત્માનો સ્વભાવભાવ છે. જેણે કેવળજ્ઞાનરૂપી સ્વભાવભાવના સામર્થ્યનો ભરોસો કર્યો તેને
ભવની શંકા જ નથી, કેમકે સ્વભાવભાવમાં ભવ નથી. જો ભવની શંકા હોય તો તેને કેવળીની શ્રદ્ધા નથી. અને જ્યાં
કેવળીની જ શ્રદ્ધા નથી ત્યાં ‘કેવળીએ જોયું હશે’ એમ તે કેવળીના નામે માત્ર વાતો કરે છે, પરંતુ કેવળીની તેને શ્રદ્ધા
નથી. જે કેવળીની શ્રદ્ધા કરે તેને ‘કેવળી ભગવાને મારા અનંત ભવ જોયા હશે તો? ’ એવો સંદેહનો વિકલ્પ જ ન ઊઠે.
પ્રથમ અમે તને પૂછીએ છીએ કે જિનભગવાનને તું માને છે કે નહિ? જો તું જિનભગવાનને માને છે તો
તેમને ભવ છે કે નથી? (જિનભગવાનને ભવ નથી.) જિનભગવાન આત્મા છે કે નહિ? (આત્મા છે.) તું
આત્મા છો કે નથી? (આત્મા જ છું.) જિનભગવાન આત્મા છે અને તું પણ આત્મા જ છો તો બંને આત્માનો
સ્વભાવ સરખો છે કે નહિ? હા, બધા આત્માનો સ્વભાવ તો સરખો જ છે. બસ! બધા આત્માનો સ્વભાવ
સરખો છે એટલે જેવો જિનભગવાનનો સ્વભાવ ભવરહિત છે તેવો જ તારો સ્વભાવ પણ ભવરહિત છે, જિનને
ભવ નથી અને તારે પણ ભવ નથી–આ રીતે જિનભગવાનની શ્રદ્ધા થતાં પોતાના આત્માની શ્રદ્ધા થાય છે અને
ભવની શંકા રહેતી નથી.
દ્રવ્ય–ગુણમાં ભવ કે ભવનું કારણ વિકાર નથી. વિકાર એક સમય પૂરતો છે તે મારું ત્રિકાળ સ્વરૂપ નથી, હું તો
અવિકાર સ્વભાવી છું–આમ સ્વભાવની શ્રદ્ધાના જોરે જેણે વિકાર આત્માનું સ્વરૂપ નથી–એમ માન્યું તેની શ્રદ્ધામાં ભવ જ
ન રહ્યા, એટલે તેને ભવની શંકા રહી જ નહિ; સ્વભાવની શ્રદ્ધાના જોરે તે અલ્પકાળમાં ભવ રહિત થઈ જશે...
(તા. ૧પ–૮–૪પ રાત્રિ ચર્ચા)
આત્મામાં ભવ નથી. જેને આત્માની શ્રદ્ધા જ્ઞાન થયા તેને ભવની શંકા ન રહી. શ્રદ્ધામાં તો અભવ
(ભવરહિત) સ્વભાવ છે; ચારિત્ર ગુણમાં એક સમય પૂરતો વિકાર છે તે પુરુષાર્થની નબળાઈ છે. પરંતુ ચારિત્રનો
ક્ષણિક વિકાર તે પણ સ્વભાવ નથી. ચારિત્ર ગુણ તો પ્રતીતિમાં પૂર્ણ નિર્મળ આવ્યો છે. એટલે વર્તમાન વિકાર છે તેને
જો કે જ્ઞાન જાણે છે પણ તે વિકારને પોતાનો સ્વીકારતું નથી. જ્ઞાન ત્રિકાળી શુદ્ધ ચારિત્ર ગુણને જાણે છે. “શ્રદ્ધાએ જે
દ્રવ્યને પ્રતીતિમાં લીધું છે તેમાં ચારિત્ર ગુણ પરિપુર્ણ શુદ્ધ જ આવ્યો છે” –એમ જ્ઞાન જાણે છે. તથા પુરુષાર્થની અલ્પ
નબળાઈ તેને પણ જાણે છે પરંતુ પુરુષાર્થની નબળાઈ પણ સ્વભાવ નથી. દ્રષ્ટિમાં તો ચારિત્ર, વીર્ય વગેરેથી પરિપૂર્ણ
સ્વભાવ જ આવ્યો છે–એમ જ્ઞાન સ્વીકારે છે–તેથી તે જ્ઞાનમાં ભવની શંકા નથી. પુરુષાર્થની કચાશથી એક–બે ભવ
હોય તો તેને જ્ઞાન જાણે છે. પુર્ણ સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાનના જોરે પુરુષાર્થ વધતો જ જાય છે, અને સ્વભાવ તરફ
પરિણમન ઢળતું જ જાય છે પછી તેને વધારે ભવ હોય જ નહિ. અલ્પકાળમાં જ સ્વભાવના જોરે પુર્ણ પુરુષાર્થ પ્રગટી
જશે. આ રીતે સાચી શ્રદ્ધા–જ્ઞાનવાળાને ભવ હોતા નથી તેમ જ તેમને ભવની શંકા પડતી નથી.
મફતનું તોફાન
ભાઈ રે! અનંતકાળની મોંઘી જે વાત કહેવાય છે, તે સમજવાનો ઉત્સાહ થવો જોઈએ. જેમ માતેલો સાંઢ
ઉકરડા ઉથામે, ને ધૂળ, રાખ, વિષ્ટા આદિ કચરો પોતાના જ માથે નાખે, રાડાં, રાખ આદિના મોટા ઉકરડામાં
માથું મારી ફૂંફાડા મારે અને માને કે મેં કેવું જોર કર્યું! કેટલું બધું તોડ્યું! ફીંદયું!
...પણ સાંઢનું તે તોફાન મફતનું છે, તેમ સંસારના કામ અમે કાંઈક કરી નાખીએ, એવા અભિમાનનું
મફતનું તોફાન કરી તેમાં હર્ષ માને છે. અજ્ઞાન ભાવમાં સંસારના ઉકરડા ઉથામવાનું જોર કરી જગત ઉછાળા
મારે છે, પણ તેમાં કાંઈ હાથ આવતું નથી. અંદર જ્યાં માલ ભર્યો છે, ત્યાં ડોકિયું કરી જીવ માથું મારતો નથી.
આત્મા એકરૂપ જ્ઞાયક, ધ્રુવ, ટંકોત્કીર્ણ વસ્તુ છે, તેને વિવેકનું માથું મારી જાગ્રત કરવો છે. અનાદિકાળથી
અજ્ઞાનમાં ઉછાળા માર્યા, હવે તે પરની મમતામાં ઊંઘી રહેવું પાલવશે નહિ. (સમયસાર પ્રવચન ભાગ–૧ પાનું ૨પ૮–૨પ૯)