: ૧૮૮ : આત્મધર્મ : ૨૪
પણ જે આવા અવસરને વ્યર્થ ગુમાવે છે તેમના ઉપર બુદ્ધિમાન કરુણા કરી કહે છે કે:–
प्रज्ञैव दुर्लभा सुष्ठु दुर्लभा सान्य जन्मने।
तां प्राप्य ये प्रमाद्यन्ति ते शोच्याः खलु धीमत्ताम्।।
(આત્માનુશાસન ૯૪)
અર્થ:– સંસારમાં બુદ્ધિ હોવી જ દુર્લ્લભ છે, અને પરલોક અર્થે બુદ્ધિ થવી તો અતિ દુર્લભ છે. એવી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત
થયા છતાં જેઓ પ્રમાદ કરે છે તે જીવો વિષે જ્ઞાનીઓને શોચ થાય છે.
તેથી જેને સાચા જૈની થવું છે તેણે તો શાસ્ત્રના આશ્રયે તત્ત્વ નિર્ણય કરવો યોગ્ય છે; પણ જે તત્ત્વ નિર્ણય તો
નથી કરતો, અને પૂજા, સ્તોત્ર, દર્શન ત્યાગ તપ, વૈરાગ્ય, સંયમ, સંતોષ આદિ બધાંય કાર્યો કરે છે, તેનાં એ બધાય
કાર્યો અસત્ય છે.
માટે આગમનું સેવન, યુક્તિનું અવલંબન, પરંપરા ગુરુઓનો ઉપદેશ અને સ્વાનુભવ દ્વારા તત્ત્વ નિર્ણય કરવો
યોગ્ય છે. જિનવચન તો અપાર છે, તેનો પાર તો શ્રી ગણધર દેવ પણ પામ્યા નહિ માટે જે મોક્ષમાર્ગની પ્રયોજનભૂત
રકમ છે તે તો નિર્ણય પૂર્વક અવશ્ય જાણવા યોગ્ય છે. કહ્યું છે કે:–
अन्तो णत्थि सुईणं कालो थोआवयं च दुम्मेहा।
तंणवर सिक्खियव्वं जिं जर मरणक्खयं कुणहि।।
(પાહુડ દોહા ૯૮)
અર્થ:– શ્રુતિઓનો અંત નથી, કાળ થોડો છે, અને અમે દુર્બુદ્ધિ (અલ્પ બુદ્ધિવાળા) છીએ માટે હે જીવ! તારે તો
શીખવા યોગ્ય એ છે કે જેથી તું જન્મ મરણનો નાશ કરી શકે.
આત્મ હિત માટે પ્રથમમાં પ્રથમ સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરવો.
તમારે જો પોતાનું ભલું કરવું છે તો સર્વ આત્મહિતનું મૂળ કારણ જે આપ્ત તેનો સાચો સ્વરૂપ–નિર્ણય કરી જ્ઞાનમાં
લાવો. કારણ સર્વે જીવોને સુખ પ્રિય છે, સુખ ભાવકર્મોના નાશથી થાય છે, ભાવ કર્મનો નાશ સમ્યક્ ચારિત્રથી થાય છે; સમ્યક્
ચારિત્ર સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન પૂર્વક થાય છે, સમ્યગ્જ્ઞાન આગમથી થાય છે, આગમ કોઈ વીતરાગ પુરુષની વાણીથી ઉપજે છે, અને
એ વાણી કોઈ વીતરાગ પુરુષના આશ્રયે છે, માટે જે સત્પુરુષ છે તેમણે પોતાના કલ્યાણ અર્થે સર્વ સુખનું મૂળ કારણ જે આપ્ત–
અર્હંત સર્વજ્ઞ તેનો યુક્તિ પૂર્વક સારી રીતે સર્વથી પ્રથમ નિર્ણય કરી આશ્રય લેવો યોગ્ય છે.
હવે જેનો ઉપદેશ સાંભળીએ છીએ, જેના કહેવા માર્ગ ઉપર ચાલવા માગીએ છીએ, જેની સેવા, પૂજા,
આસ્તિકયતા, જાપ, સ્મરણ, સ્તોત્ર, નમસ્કાર, અને ધ્યાન કરીએ છીએ એવા જે અર્હંત સર્વજ્ઞ, તેમનું પ્રથમ પોતાના
જ્ઞાનમાં સ્વરૂપ તો ભાસ્યું જ નથી તો તમે નિશ્ચય કર્યા વિના કોનું સેવન કરો છો!
લોકમાં પણ આ પ્રમાણે છે કે અત્યંત નિષ્પ્રયોજન વાતનો પણ નિર્ણય કરી પ્રવર્તે છે, અને આત્મહિતના મૂળ
આધારભૂત જે અર્હંતદેવ તેનો નિર્ણય કર્યા વિના જ તમે પ્રવર્તો છો એ મોટું આશ્ચર્ય છે!
વળી તમને નિર્ણય કરવા યોગ્ય જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થયું છે માટે તમે આ અવસરને વૃથા ન ગુમાવો. આળસ આદિ છોડી
તેના નિર્ણયમાં પોતાને લગાવો કે જેથી તમને વસ્તુનું સ્વરૂપ, જીવાદિનું સ્વરૂપ, સ્વ–પરનું ભેદ વિજ્ઞાન, આત્માનું સ્વરૂપ,
હેય–ઉપાદેય, અને શુભ–અશુભ–શુદ્ધ અવસ્થારૂપ પોતાના પદ–અપદનું સ્વરૂપ એ બધાનું સર્વ પ્રકારથી યથાર્થ જ્ઞાન થાય.
માટે સર્વ મનોરથ સિદ્ધ કરવાનો ઉપાય જે અર્હંત–સર્વજ્ઞનું યથાર્થ જ્ઞાન જે પ્રકારથી સિદ્ધ થાય તે પ્રથમ કરવા યોગ્ય છે.
સર્વથી પ્રથમ અર્હંત સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરવા રૂપ કાર્ય કરવું એ જ શ્રી ગુરુની મૂળ શિક્ષા છે.
સાચું જ્ઞાન સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોય છે.
પોત–પોતાના પ્રકરણમાં પોત પોતાના જ્ઞેય સંબંધી સાચા જાણપણાનું અલ્પ વા વિશેષ જ્ઞાન સર્વને હોય છે,
કારણ કે લૌકિક કાર્ય તો બધાય જીવો યથાર્થ જ કરે છે, તેથી લૌકિક સમ્યગ્જ્ઞાન તો સર્વ જીવોને થોડું વા ઘણું બની જ
રહ્યું છે. પણ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રયોજનભૂત જે આપ્ત આગમ આદિ પદાર્થો તેનું સાચું જ્ઞાન સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે, તથા
સર્વ જ્ઞેયનું જ્ઞાન કેવળી ભગવાનને જ હોય છે એમ જાણવું.
જિનમતની આજ્ઞા
કોઈ કહે છે કે: સર્વજ્ઞની સત્તાનો૧ નિશ્ચય અમારાથી ન થયો તો શું થયું? એ દેવ તો સાચા છે! માટે પૂજનાદિ
કરવાં અફળ થોડા જ જાય છે! તેનો ઉત્તર–જો તમારી કિંચિત્ મંદ કષાયરૂપ પરિણતિ થશે તો પુણ્યબંધ તો થશે; પરંતુ
જિનમતમાં તો દેવના દર્શનથી આત્મદર્શન રૂપ
૧. સત્તા=હૈયાતિ, –હોવાપણું, –Existence.