ભાદ્રપદ : ૨૦૦૧ : ૧૯૧ :
(કર્તાકર્મ ભિન્ન હોતાં નથી, પરંતુ ઉપાદાન–નિમિત્ત તો ભિન્ન ભિન્ન હોય છે–માટે ઉપાદાન–નિમિત્તને કાંઈ
કર્તાકર્મ સંબંધ નથી.)
૨–“વસ્તુ એક જ સદા પરિણમે છે, એકના જ સદા પરિણામ થાય છે. (અર્થાત્ એક અવસ્થાથી અન્ય અવસ્થા
એકની જ થાય છે) અને એકની જ પરિણતિ–ક્રિયા થાય છે; કારણ કે અનેકરૂપ થવા છતાં એક જ વસ્તુ છે, ભેદ નથી.”
(કલશ–પ૨)
એક જ વસ્તુ અવસ્થારૂપે થાય છે. જે વસ્તુ અવસ્થારૂપે થાય છે તે જ વસ્તુ કર્તા છે, બીજી કોઈ વસ્તુ
કર્તા નથી.
૩–“બે દ્રવ્યો એક થઈને પરિણમતા નથી, બે દ્રવ્યોનું એક પરિણામ થતું નથી અને બે દ્રવ્યોની એક
પરિણતિ–ક્રિયા થતી નથી; કારણ કે અનેક દ્રવ્યો છે તે અનેક જ છે, પલટીને એક થઈ જતાં નથી.”
(કલશ–પ૩)
દરેક વસ્તુઓ જુદી જુદી છે, કદી બે વસ્તુઓ ભેગી થઈ જતી નથી. અને બે વસ્તુઓ જુદી હોવાથી
બંનેના કાર્ય જુદાં જ છે. જો એ કાર્ય બે વસ્તુઓ ભેગી થઈને કરે તો બે વસ્તુઓ જુદી જ રહે નહિ એટલે કે
વસ્તુના નાશનો પ્રસંગ આવે,–તે અસંભવ છે,
૪–“એક દ્રવ્યના બે કર્તા ન હોય, વળી એક દ્રવ્યના બે કર્મ ન હોય અને એક દ્રવ્યથી બે ક્રિયા ન હોય,
કારણ કે એક દ્રવ્ય અનેક દ્રવ્યરૂપ થાય નહિ.”
(કલશ–પ૪)
બે દ્રવ્યો જુદાં જુદાં રહીને એક કાર્ય કરે–એમ પણ બનતું નથી કેમકે એક કાર્યના બે કર્તા હોઈ જ શકે નહિ.
પ–“આ જગતમાં મોહી (અજ્ઞાની) જીવોનો ‘પર દ્રવ્યને હું કરૂં છું’ એવા પર દ્રવ્યના કર્તૃત્વના મહા
અહંકારરૂપ અજ્ઞાનાંધકાર–કે જે અત્યંત દુર્નિવાર છે તે અનાદિ સંસારથી ચાલ્યો આવે છે.
(કલશ–પપ)
૬–“નિશ્ચયથી દ્વિક્રિયાવાદિઓ (અર્થાત્ એક દ્રવ્યને બે ક્રિયા હોવાનું માનનારા) આત્માના પરિણામને
અને પુદ્ગલના પરિણામને પોતે (આત્મા) કરે છે એમ માને છે તેથી તેઓ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે એવો સિદ્ધાંત છે.
(ગાથા ૮૬ ટીકા)
૭–આત્મા પોતાના જ પરિણામને કરતો પ્રતિભાસો; પુદ્ગલના પરિણામને કરતો તો કદી ન પ્રતિભાસો.
આત્માની અને પુદ્ગલની બંનેની ક્રિયા એક આત્મા જ કરે છે એમ માનનારા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. જડ–ચેતનની ક્રિયા
એક હોય તો સર્વ દ્રવ્યો પલટી જવાથી સર્વનો લોપ થઈ જાય–એ મોટો દોષ ઉપજે. (ગાથા ૮૬ ભાવાર્થ)
(સમયસારજીનો આખો કર્તા કર્મ અધિકાર આજ વિષય ઉપર છે.)
ઉપરના કથનથી એ સિદ્ધાંત સ્પષ્ટપણે નક્કી થાય છે કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ પણ કરી શકે નહિ.
ઉપાદાન અને નિમિત્ત એ બંને જુદાં દ્રવ્યો છે તેથી તેઓ એક બીજામાં કાંઈ પણ કાર્ય–મદદ કે અસર કરી શકે
નહિ. નિમિત્ત જો ઉપાદાનનું કાર્ય પ૦ ટકા કરી દેતું હોય તો ઉપાદાનને નિમિત્તની રાહ જોવી પડે એટલે કે એક
દ્રવ્યને પોતાના કાર્ય માટે પરવસ્તુની પ૦ ટકા જરૂર પડે–એ રીતે વસ્તુની જ પરાધીનતા આવે પરંતુ વસ્તુનું
સ્વરૂપ પરાધીન નથી. વસ્તુ સ્વાધીનપણે પોતાના કાર્યને કરે છે.
કોઈ ‘નિમિત્ત’ ની એવી વ્યાખ્યા કહે કે–
“अपना अस्तित्व कालमें उपादानकारणके रहते हुए, उपादानकारण को कार्यरूप परिणत करा
देवे उसका नाम सहकारी कारण अर्थात् निमितकारण है” –આવી નિમિત્તની વ્યાખ્યા કરે તો તે તદ્ન
ખોટી છે એમ ઉપરના કથનથી બરાબર સિદ્ધ થાય છે. જો નિમિત્ત કારણ પોતામાં રહીને ઉપાદાનને કાર્યરૂપ
પરિણમાવી દે તો તે નિમિત્ત પોતે જ કર્તા ઠરે, તો પછી ઉપાદાન દ્રવ્યે પોતાની અવસ્થામાં શું કર્યું? શું ઉપાદાન
કાર્ય વગરનું રહ્યું? જો કાર્યનો અભાવ માનવામાં આવે તો કાર્ય વગર કારણનો (ઉપાદાનનો) પણ અભાવ થઈ
જાય..અને મોટો દોષ આવી પડે.
ઉપાદાનનું કાર્ય પ૦ ટકા અને નિમિત્તનું કાર્ય પ૦ ટકા એમ પણ નથી; કેમકે કાર્યરૂપે ઉપાદાન દ્રવ્ય પરિણમે
છે, નિમિત્તનો કોઈ પણ અંશ ઉપાદાનના કાર્યરૂપે પરિણમતો નથી. વસ્તુની શક્તિઓ પરની અપેક્ષા રાખતી નથી.
ઉપાદાન વસ્તુ પોતે પોતાની શક્તિથી કાર્યરૂપે પરિણમતી હોવાથી કોઈ પરપરિણમાવનારની અપેક્ષા તેને નથી. એટલે
ઉપાદાન પોતે પોતામાં સ્વતંત્રપણે સોએ સો ટકા કાર્ય કરે છે, નિમિત્ત નિમિત્તમાં સોએ સો ટકા કાર્ય કરે છે, પરંતુ
ઉપાદાનમાં નિમિત્ત એકે ટકો કાર્ય કરી શકતું નથી. આ પ્રમાણે બંને વસ્તુઓ સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે.