પણ અનુકૂળ જ હોય–એમ નથી. જીવના ભાવની ક્રિયા સ્વતંત્ર છે અને સંયોગી પરદ્રવ્યની ક્રિયા સ્વતંત્ર છે. એક
જીવ ખૂબ અશુભ ભાવ કરે છતાં વર્તમાન શરીર તન્દુરસ્ત હોય અને બીજા જીવને શરીરમાં રોગ હોય અને ખૂબ
શુભભાવ કરે, તો તેથી કાંઈ રોગ ટળી જાય નહિ. સંયોગ–વિયોગનું કારણ પૂર્વના પુણ્ય–પાપ છે પરંતુ
વર્તમાનમાં કેવા ભાવ કરવા તે જીવના પુરુષાર્થને આધીન છે.
પ્રતિકૂળતા હોય છતાં અંતરમાં શુભભાવ વડે ઓછી આકૂળતાનું વેદન હોય. આ રીતે બહારમાં ગમે તેવા સંયોગ
હોય છતાં જીવ પોતે વર્તમાનમાં જેવા ભાવ કરે તે અનુસાર તેને સુખ દુઃખ હોય છે.
દુઃખનું વેદન છે. (૨) ભૂખ મટી તે પૂર્વની સાતાનો ઉદય છે. (૩) વર્તમાન મનુષ્ય શરીર ખાવાથી શાંતિ થઈ–
એમ લાગે છે તે ખોટી વાત છે. મનુષ્યને ખાધો તે કારણે શાંતિ થઈ નથી પરંતુ–પહેલાંં મનુષ્યને ખાવાની જે
તીવ્ર હિંસક ઈચ્છા હતી તે ઈચ્છાના કારણે તીવ્ર દુઃખ હતું અને પાછળથી તે તીવ્ર હિંસકભાવ ચાલ્યો જવાથી તથા
તે સંબંધી ઈચ્છા ચાલી જવાથી કષાયની અને ઈચ્છાની મંદતા થઈ છે તેથી તેને મંદ આકૂળતા છે અને તે મંદ
આકૂળતા પણ દુઃખ જ છે પરંતુ અજ્ઞાન ભાવથી મંદ આકૂળતામાં સુખ માન્યુ છે. વાસ્તવિકપણે તો સ્વભાવના
ભાનપૂર્વક ઈચ્છાનો અભાવ તે જ સુખ છે, તીવ્ર ઈચ્છા તે તીવ્ર દુઃખ છે, અને મંદ ઈચ્છા તે મંદ દુઃખ છે. આ
પ્રમાણે, પરવસ્તુનો સંયોગ થવાથી પોતાનું દુઃખ મટયું નથી પણ પોતાની ઈચ્છા ટળવાથી દુઃખ મટયું છે–એમ જો
જીવ જાણે તો તે પોતાનું દુઃખ ટાળવા માટે પર પદાર્થ તરફ લક્ષ નહિ કરતાં પોતાના પરિણામ તરફ લક્ષ કરે,
અને પોતાના પરિણામમાં પણ ઈચ્છા કે જે ક્ષણે ક્ષણે બદલતી જાય છે તથા જે આકૂળતા જ ઉત્પન્ન કરનારી છે
તેનો આશ્રય ન માને અને પર લક્ષે જે મંદ ઈચ્છા કરી શકે છે તેના સ્વભાવમાં ઈચ્છા જ નથી તેથી તે
ઈચ્છારહિત સ્વભાવના લક્ષે સંપૂર્ણ ઈચ્છા ટાળી શકાય છે–એમ જાણીને તે સ્વભાવની ઓળખાણપૂર્વક ઈચ્છા
ટાળવાનો પોતાના ભાવમાં પુરુષાર્થ કરે અને જેમ જેમ ઈચ્છા ટળતી જાય તેમ તેમ સાચું નિરાકૂળ સુખ પ્રગટતું
જાય; તેથી.
(૨) સંયોગ–વિયોગનું તેને દુઃખ નથી, પણ ઈચ્છાનું દુઃખ છે.
(૩) ઈચ્છા ક્ષણિક છે અને તે ટળી શકે છે
(૪) ઈચ્છારહિત આત્માનો સ્વભાવ છે તેને ઓળખવો જોઈએ અને પોતાના ઈચ્છા ભાવને ટાળવાનો
સમયે અજ્ઞાની ભોગવે છે. જડના સંયોગને તો કોઈ આત્મા ભોગવી જ શકતો નથી, પોતે વર્તમાન જે સમયે
પુણ્ય–પાપ કરે છે તે સમયે જ તેનું આકૂળતારૂપી ફળ તે ભોગવી જ રહ્યો છે, પણ અજ્ઞાની તે જાણી શકતો નથી
કેમકે તેની દ્રષ્ટિ બાહ્ય સંયોગ ઉપર છે. જે સમયે વિકારભાવ કર્યો ત્યારથી જ તે ભાવનું દુઃખરૂપ વેદન શરૂ થઈ
ગયું છે અને જ્યાં સુધી સ્વભાવનું ભાન કરીને તે ભાવ ટળે નહિ ત્યાં સુધી તે દુઃખનું વેદન રહ્યા કરશે. સાચી
શ્રદ્ધા વગર ઊંધી માન્યતાના મહાદુખનું વેદન રહ્યા જ કરે છે. અજ્ઞાની પર સંયોગને ભોગવતો નથી પણ તે
સંયોગ ઉપર લક્ષ કરીને વિકારીભાવ કરે છે અને તેને તે ભોગવે છે. શરીર અને આત્મા જુદા છે એમ જાણ્યું
નથી તેથી અંદરમાં ‘શરીરની ક્રિયા હું કરૂં’