: ૧૦૪ : આત્મધર્મ : ફાગણ : ૨૪૭૨ :
ગુરુ–શાસ્ત્રને યથાર્થ ઓળખે તો તેને પોતાના આત્માની ઓળખાણ થાય જ અને તેનો દર્શનમોહ ક્ષય પામે જ.
અહીં ‘જે દ્રવ્યગુણ પર્યાયપણે અર્હંતને જાણે છે તેને....’ એમ કહ્યું પણ સિદ્ધને જાણવાનું કેમ ન કહ્યું?
તેનું કારણ એ છે કે અહીં શુદ્ધોપયોગનો અધિકાર ચાલે છે, શુદ્ધોપયોગથી પહેલાંં અરિહંતપદ પ્રગટે છે તેથી અહીં
અરિહંતને જાણવાની વાત લીધી છે. વળી જાણવામાં નિમિત્તરૂપ સિદ્ધ ન થાય પણ અરિહંત નિમિત્તરૂપ થાય,
તેમ જ પુરુષાર્થની જાગૃતિથી અરિહંત દશા પ્રગટી ગયા પછી અઘાતિ કર્મો ટાળવા માટે પુરુષાર્થ નથી એટલે કે
પ્રયત્નથી કેવળજ્ઞાન–અરિહંતદશા પમાય છે તેથી અહીં અરિહંતની વાત કરે છે. ખરેખર તો અરિહંતનું સ્વરૂપ
જાણતાં સર્વે સિદ્ધભગવાનનું સ્વરૂપ પણ તેમાં આવી જ જાય છે.
અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય જેવું જ પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ જાણીને, શુદ્ધોપયોગની હારમાળા વડે
જીવ અરિહંતપદ પામે છે. જે અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાય સ્વરૂપને જાણે છે તેનો મોહ નાશ પામે જ છે. અહીં
‘जो जाणदि’ એટલે કે ‘જે જાણે છે’ –એમ કહીને જ્ઞાનનો પુરુષાર્થ સિદ્ધ કર્યો છે, જેઓ જ્ઞાનવડે જાણે છે તેનો
મોહ ક્ષય પામે છે; પણ જેઓ જ્ઞાનવડે જાણતા નથી તેનો મોહ ક્ષય પામતો નથી.
આમાં એમ કહ્યું કે જે અરિહંતને દ્રવ્યપણે ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે તે પોતાના આત્માને જાણે છે
અને તેનો મોહ ક્ષય પામે જ છે.
અરિહંતને દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયપણે કઈ રીતે જાણવા અને મોહ કઈ રીતે નાશ પામે છે તે હવે પછી કહેવાશે.
(પ્રવચનસારજી ગાથા–૮૦ ટીકા.) –ચાલુ
જ્ઞાન ગોષ્ટિ
૧. પ્રશ્ન–જીવ અને દ્રવ્યમાં શું ફેર?
ઉત્તર:– જીવ કહેતાં એકલું જીવદ્રવ્ય ખ્યાલમાં આવે છે અને દ્રવ્ય કહેતાં છએ દ્રવ્યો ખ્યાલમાં આવે છે.
૨. પ્ર. –મોક્ષ સુખ ક્યાં હોય? અહીં તે ભોગવી શકાય કે નહિ?
ઉ–મોક્ષ સુખ આત્માની શુદ્ધ પર્યાયમાં હોય છે અને આત્મામાં તે ભોગવી શકાય છે; મોક્ષસુખનો સંબંધ
બહારના ક્ષેત્ર સાથે નથી.
૩. પ્ર–પ્રતિજીવી ગુણ અને અનુજીવી ગુણ એટલે શું?
ઉ–વસ્તુનો જે ગુણ બીજાના અભાવની અપેક્ષા રાખે તેને અર્થાત્ અભાવસ્વરૂપ ગુણને પ્રતિજીવી ગુણ કહે છે
અને જે ગુણ બીજાની અપેક્ષા ન રાખે તેને અર્થાત્ ભાવસ્વરૂપ ગુણને અનુજીવી ગુણ કહે છે.
૪. પ્ર–એકેન્દ્રિય અને નિગોદમાં શું ફેર? તમને બેમાંથી કયું ગમે?
ઉ–નિગોદના બધા જીવોને એકેન્દ્રિય કહેવાય પણ બધા એકેન્દ્રિયને નિગોદ ન કહેવાય. આ બેમાંથી એકેય સારૂં નથી.
પ. પ્ર–છ દ્રવ્યોમાંથી ખંડ દ્રવ્ય કેટલાં છે?
ઉ–છએ દ્રવ્યો પોતાના સ્વરૂપે અખંડ છે, અને પરથી જુદાં છે. પરમાણુના સ્કંધને ખંડરૂપ કહી શકાય, કેમકે તે
સ્કંધમાંથી પરમાણુઓ છૂટા પડી જાય છે.
૬. પ્ર–રૂપી, અરૂપી, મૂતિક અને અમૂર્તિક એમાંથી જીવને કયા કયા વિશેષણો લાગુ પડે છે?
ઉ–જીવ અરૂપી અને અમૂર્તિક છે. જડ વસ્તુનું રૂપ જીવમાં નથી તેથી અરૂપી કહેવાય છે પણ પોતાના જ્ઞાન
વગેરેની અપેક્ષાએ તો તે સ્વરૂપી છે, જીવમાં પોતાનું રૂપ છે, જ્ઞાન, દર્શન વગેરે જીવનું સ્વરૂપ છે.
૭. પ્ર. બાહ્યક્રિયા અને અભ્યંતર ક્રિયા એટલે શું?
ઉ–ખરેખર જ્ઞાનની શુદ્ધ પર્યાય તે આત્માની અભ્યંતર ક્રિયા છે અને રાગ તે બાહ્ય ક્રિયા છે, અને ઉપચારથી
રાગ તે અભ્યંતર ક્રિયા તથા શરીરાદિની ક્રિયા તે બાહ્ય ક્રિયા છે.
૮. પ્ર–ચૈતન્યની ક્રિયા શેમાં હોય અને શેમાં ન હોય?
ઉ–ચૈતન્યની ક્રિયા ચૈતન્યમાં હોય અને ચૈતન્યની ક્રિયા જડમાં ન હોય.
૯. પ્ર–ધર્મદ્રવ્ય એટલે શું?
ઉ–જે દ્રવ્ય ગતિ કરતાં જીવ અને પુદ્ગલને ઉદાસીન નિમિત્ત છે તેને ધર્મદ્રવ્ય કહે છે.
૧૦. પ્ર–માછલીને ગતિ કરવામાં પાણી નિમિત્ત થાય છે તો પાણી ધર્મદ્રવ્ય છે કે નહિ?
ઉ–પાણી ધર્મદ્રવ્ય નથી, કેમકે પાણી તો રૂપી વસ્તુ છે, રૂપીપણું તે પુદ્ગલનો ગુણ છે માટે પાણી તે પુદ્ગલની
દશા છે.
૧૧. પ્ર–પુદ્ગલ દ્રવ્ય કયા ગુણવડે જાણે અને કયા ગુણવડે જણાય?
ઉ–પુદ્ગલ દ્રવ્ય જડ છે તેથી તેનામાં જાણવાની શક્તિ જ નથી, તેના ‘પ્રમેયત્વ’ ગુણને લીધે તે જીવના જ્ઞાનમાં
જણાય છે.