: ૯૬ : આત્મધર્મ : ફાગણ : ૨૪૭૨ :
અર્થાત્ જેઓ પૂર્ણ સ્વરૂપ જાણીને પૂર્ણ દશારૂપે થઈ ગયા તે દેવ છે અને જેઓ પૂર્ણ થયા નથી પરંતુ પૂર્ણ
સ્વરૂપને જાણ્યું છે તેમજ બીજાને કહે છે તેઓ ગુરુ છે.
(૧૪) હું મારૂં સ્વરૂપ નથી સમજ્યો માટે મને સમજવા માટે જ જ્ઞાનીઓનો ઉપદેશ છે, જ્ઞાનીઓએ જે
શાસ્ત્રો રચ્યાં તેમાં ‘તું સમજ’ એમ સ્વરૂપ સમજવાનો જ ઉપદેશ છે એટલે શાસ્ત્રોના રહસ્યનો ખ્યાલ આમાં
આવી જાય છે.
(૧૫) ‘તું સમજ’ એમ સાંભળીને સાંભળનારનું લક્ષ પોતા તરફ જાય છે કે ‘હું સમજું’ પરંતુ કહેનાર
જીવ ઉપર તેનું લક્ષ જતું નથી. એટલે પોતા તરફ લક્ષ કરીને પોતે જ પોતાની મેળે સમજે છે, પણ કોઈ બીજો
તેની સમજણ કરાવનાર નથી. એટલે પોતે જ પોતાનો કર્તા છે, કોઈ ઈશ્વર કે બીજો આત્મા પોતાનો કર્તા નથી
એમ નક્કી થયું.
(૧૬) ‘તું સમજ’ એમ કહેનાર નિમિત્ત છે એમ જાણ્યું અને ‘તું સમજ’ એમ કહેનાર જીવ ઉપરનું લક્ષ
છોડીને જ્યારે પોતે પોતાના આત્મા તરફ લક્ષ કરીને વળ્યો ત્યારે જ પોતે સમજ્યો છે માટે એ પણ સિદ્ધ થયું કે
નિમિત્તના લક્ષે સમજાતું નથી પણ ઉપાદાનના લક્ષે જ સમજાય છે.
(૧૭) સામા કહેનારે ‘તું સમજ’ એમ કહ્યું પણ કોઈની ભક્તિ–પૂજા કરવાનું પૈસા ખરચવાનું એવું કાંઈ
ન કહ્યું તેથી એમ નક્કી થાય છે કોઈ શુભભાવ, પૈસા વગેરે આત્માના સુખનો ઉપાય નથી પણ સાચું સમજવું તે
જ એક માત્ર સુખનો ઉપાય છે. માટે સૌથી પહેલાંં સાચી સમજણ જ કરવાનું જ્ઞાનીઓ કહે છે.
(૧૮) ‘તું સમજ’ એમ કહ્યું એટલે જો જીવ સમજવા માગે તો તેને કોઈ રોકતું નથી. ‘કર્મ દૂર થાય તો
તને સમજાશે’ એમ નથી કહ્યું, પણ તું સમજવાનો પ્રયત્ન કર એટલે તને જરૂર સમજાશે. સમજવાનો પુરુષાર્થ કરે
અને ન સમજાય એમ બને જ નહિ. કર્મ જીવને પુરુષાર્થ કરતાં રોકતાં નથી, આમ જીવનો પુરુષાર્થ સિદ્ધ થયો.
(૧૯) ‘તું સમજ’ એમ કહ્યું છે, પણ ‘હું તને સમજાવી દઊં’ એમ કહ્યું નથી તેથી સમજવાનું કહેનાર અને
સમજનાર બંને જુદા છે અને જુદાં પદાર્થો એક બીજામાં કાંઈ કરી શકતા નથી– (અસ્તિ–નાસ્તિ) આ પણ સિદ્ધ થયું.
(૨૦) સમજણનો ભાવ કર્યો એટલે અણસમજણનો ભાવ ટળ્યો એટલે કે આત્માના જ્ઞાન અને
વીતરાગ ભાવની સમજણ કરતાં મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, હિંસા, પરિગ્રહ, અસત્ય, અબ્રહ્મચર્ય એ વગેરે પ્રકારના
વિકારી ભાવો છૂટી જાય છે. આ પણ નક્કી થયું.
આ રીતે ‘તું સમજ’ એવા માત્ર એક જ બોલ ઉપરથી જૈનદર્શનનું રહસ્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે. જો
જૈનદર્શનના એક પણ બોલને સાચી રીતે સમજે તો તેને પોતાના આત્માની સમજણ થયા વગર રહે જ નહિ.
આ જ જૈનદર્શનની પરિપૂર્ણતા અને સર્વજ્ઞતા સિદ્ધ કરે છે. જૈનદર્શન આત્માનું સ્વરૂપ પરિપૂર્ણ પણે ઓળખાવે
છે માટે ‘તું સમજ’ એ જૈનસિદ્ધાંતનો મૂળભૂત આદેશ છે.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી ધર્મ થાય કે કષ્ટ સહન કરવાથી? ધર્મ કરનારને આનંદનો અનુભવ હોય કે
દુઃખનો? જો પરિષહ અને કષ્ટથી ધર્મ થાય તો ધર્મ તો દુઃખદાયક ઠરે, પણ ભાઈ રે! ધર્મ દુઃખદાયક કદાપિ નથી.
“અરેરે! બિચારા મુનિને કેટલો ત્યાગ? કેટલું કષ્ટ? કેટલા દુઃખ ભોગવવાં પડે? ભાઈ ધર્મ તો કઠણ છે”
આમ અજ્ઞાની–સંયોગબુદ્ધિ જીવ વિચારે છે; પણ તેને ધર્મના સ્વરૂપની ખબર નથી. સંયોગ કષ્ટદાયક લાગે તેમાં
તો આર્તધ્યાન છે, આર્તધ્યાનને ભગવાન પાપ કહે છે, તેમાં ધર્મ તો નથી, પરંતુ શુભભાવ પણ નથી,
આર્તધ્યાન તો એકલો અશુભ ભાવ છે. ઘણા ઉપવાસ અને ઘણો ત્યાગ કરીને મેં ઘણાં કષ્ટ સહન કર્યા તેથી મને
ઘણો ધર્મ થયો–એમ માનનારને ધર્મ તો દૂર રહ્યો પરંતુ પુણ્ય પણ થતું નથી, તેને અશુભભાવ છે, તે પાપી છે.
બહારમાં આહારનો સંયોગ થયો તેથી આત્માને શું?
ધર્મ તો આત્માની શુદ્ધ ક્રિયા છે; આત્માની ચેતન ક્રિયા–જ્ઞાનક્રિયા–સમજણ ક્રિયા તે જ ધર્મ છે અને ધર્મ
તો આત્માને એકાંતપણે સુખદાયક જ છે, ધર્મમાં કંટાળો નથી, કષ્ટ નથી, કલેશ નથી, અશાંતિ નથી, દુઃખ નથી,
દ્વેષ નથી, પણ ધર્મમાં તો આત્માનો ઉત્સાહ, શાંતિ, સુખ, અનાકુળતા, સમતાભાવ છે, જેમાં આત્માની
સુખશાંતિરૂપ ક્રિયા નથી તે ધર્મ જ નથી.
ધર્મના સુખ–શાંતિનું માપ સંયોગ ઉપરથી નથી પણ સ્વભાવ ઉપરથી છે. કોણ કહે છે કે આ સિંહથી
ખવાતા સુકુમાલ મુનિ દુઃખી છે?