: ૧૦૦ : આત્મધર્મ : ફાગણ : ૨૪૭૨ :
પ્રકારના પુણ્ય બંધાઈ જાય છે. પુણ્યથી જે ધર્મ માને તેને ઊંચા પુણ્ય બંધાય નહિ, પણ પુણ્યથી જે ધર્મ ન માને
તેને જ ઊંચા પુણ્ય (તીર્થંકરપદ, ચક્રવર્તીપદ, ઈન્દ્રપદાદિ) બંધાય.
વળી શરીરાદિની ક્રિયા આત્મા કરી શકતો નથી એમ જ્ઞાનીઓ સમજાવે છે, તે પ્રમાણે સમજતાં શરીરની ક્રિયા
અટકી જતી નથી; શરીરની ક્રિયા તો શરીરના કારણે થયા જ કરે છે, પરંતુ જીવ પહેલાંં જે શરીરની ક્રિયાનું મિથ્યા
અભિમાન કરતો તે હવે ‘શરીરની ક્રિયા હું કરી શકતો નથી પણ તે તો શરીરના કારણે સ્વયં થાય છે’ એમ સમજીને
જાણનાર જ રહે છે, અને તેથી તેને અનંત રાગ–દ્વેષ ટળીને શાંતિ થાય છે.(૨૪૭૨ માગશર સુદ ૧૧: સમયસાર)
નિશ્ચય સાધન અને વ્યવહાર સાધન
પ્રશ્ન:– જ્ઞાન કરવાથી જ ધર્મ થાય છે, ધર્મનો ઉપાય સાચું જ્ઞાન જ છે–આમ જ્ઞાનીઓ વારંવાર બતાવે છે,
પરંતુ એ તો નિશ્ચયની વાત કરી, વ્યવહારથી શું ઉપાય છે?
ઉત્તર:– ભાઈ! નિશ્ચય અને વ્યવહાર ક્યાંય બહારમાં, જડની ક્રિયામાં કે રાગમાં નથી પરંતુ સાચા
જ્ઞાનમાં નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને સમાય છે. પોતાના શુદ્ધાત્માને જાણીને સ્વ તરફ ઢળતું જ્ઞાન તે નિશ્ચય છે
અને રાગ–વિકાર વગેરેને બંધભાવ તરીકે જાણનારૂં તેમ જ પરવસ્તુને જુદાપણે જાણનારૂં જ્ઞાન તે વ્યવહાર છે.
જ્યાં સ્વભાવના જ્ઞાનરૂપ નિશ્ચય હોય ત્યાં પરના જ્ઞાનરૂપ વ્યવહાર હોય જ છે. સ્વભાવને જાણનારા જ્ઞાન સાથે
વિકલ્પ નથી માટે તે જ્ઞાનને નિશ્ચયસાધન કહેવાય છે અને પરને તેમ જ પુણ્ય–પાપને જાણનાર જ્ઞાન સાથે
વિકલ્પ છે તેથી તે જ્ઞાનને વ્યવહારસાધન કહેવાય છે, પરંતુ જ્ઞાન તો બંનેમાં સાચું જ છે.
જ્યાં રાગ–વિકલ્પને વ્યવહારસાધન કહ્યું હોય ત્યાં એવો આશય સમજવો કે તે રાગ–વિકલ્પનું જ્ઞાન
કરવું તે વ્યવહારસાધન છે, અને રાગ–વિકલ્પ પોતે તો બંધસાધન છે.
મારા સ્વભાવમાં ઉણીદશા કે વિકાર નથી એમ પરિપૂર્ણ સ્વભાવને જે જ્ઞાન લક્ષમાં લ્યે તે જ્ઞાન નિશ્ચય
છે. અને પરિપૂર્ણ સ્વભાવનું ભાન હોવા છતાં પર્યાયમાં અપૂર્ણતા અને વિકાર છે તેને લક્ષમાં લ્યે તે જ્ઞાન
વ્યવહાર છે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેનું જ્ઞાન ભેગું કરવું તે પ્રમાણ છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહારનું જ્ઞાન ભેગું કરવું એનો અર્થ એવો છે કે નિશ્ચય સ્વભાવ છે તે જ મારૂં સ્વરૂપ છે
અને અપૂર્ણતારૂપ વ્યવહાર છે ખરો પણ તે મારૂં સ્વરૂપ નથી–આમ જાણવું તે પ્રમાણ છે.
સ્વને જાણવું તે નિશ્ચય અને પરને (તેમ જ પરલક્ષે થતા ભાવોને) જાણવું તે વ્યવહાર; તેમાંથી નિશ્ચય
જ્ઞાનમાં જે જણાયું તે હું અને વ્યવહાર જ્ઞાનમાં જે જણાયું તે હું નહિ એમ સમજવું તે પ્રમાણ છે.
શુભવિકલ્પ વગેરે નિમિત્ત તરીકે વચ્ચે હોય ખરા પરંતુ તે સાચું સાધન નથી પણ બંધન છે માટે હેય છે,
અને નિશ્ચય સ્વભાવ તે જ ઉપાદેય છે–આમ જાણનાર જ્ઞાન પ્રમાણ છે. પરંતુ નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેના
વિષયને સમાનપણે માને તો તે જ્ઞાન પ્રમાણ નથી, પણ મિથ્યા છે.
વિકલ્પ–રાગને હેય કહીને ખરેખર વ્યવહારને જ હેય કહ્યો છે. વ્યવહાર તે તો સાચા જ્ઞાનનું પડખું છે
છતાં તેને હેય કેમ બતાવ્યો? તેનું કારણ એ છે કે તે વ્યવહાર જ્ઞાનનું લક્ષ પર ઉપર છે અને પર ઉપરના લક્ષથી
રાગ થાય છે તેથી પર ઉપરનું લક્ષ કરનાર જ્ઞાન હેય છે. પર લક્ષે વિકલ્પ આવ્યા વગર રહેતો નથી અને
વિકલ્પથી બંધન જ થાય છે માટે વ્યવહાર છોડવા યોગ્ય જ છે; અને નિશ્ચયજ્ઞાન એકલા સ્વભાવને જ લક્ષમાં
લેતું હોવાથી સ્વ લક્ષે વિકલ્પ થતો નથી અને તેથી બંધન પણ થતું નથી માટે નિશ્ચય ઉપાદેય છે. નિશ્ચયજ્ઞાન
શુદ્ધચૈતન્યનું જ ગ્રહણ કરીને સમસ્ત અશુદ્ધ ભાવોને છોડે છે તેથી તે જ મુક્તિનું નિશ્ચય સાધન છે, અને
વ્યવહારજ્ઞાનનું લક્ષ પર ઉપર હોવા છતાં તે જ્ઞાન સાચું હોવાથી તેને વ્યવહારસાધન કહેવાય છે. સ્વભાવ તરફ
એકાગ્ર થતું જ્ઞાન તે જ પરમાર્થે મોક્ષનું કારણ છે. પરને જાણનારૂં જ્ઞાન તે વ્યવહારે મોક્ષનું કારણ છે. જે જ્ઞાને
જુદા સ્વરૂપને જાણવાનું કાર્ય કર્યું તે જ જ્ઞાન જુદા સ્વરૂપમાં સ્થિરતાનું કાર્ય કરે છે. આ રીતે નિશ્ચય સાધન
અને વ્યવહાર સાધન બન્ને જ્ઞાનમાં જ સમાય છે, પરંતુ નિશ્ચયસાધન આત્મામાં અને વ્યવહારસાધન પરમાં–
એમ નથી; જ્ઞાનથી જ મોક્ષ થાય છે, જ્ઞાનનો પુરુષાર્થ કરવો તે જ જિજ્ઞાસુઓનું કર્તવ્ય છે.
(૨૪૭૨ માગશર સુદ ૧૦: સમયસાર)