: ૧૧૨ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૪૭૨ :
પ્રશ્ન:– ક્રમબદ્ધ પર્યાયમાં પણ વચ્ચે વ્રત–તપના શુભ વિકલ્પરૂપ વ્યવહાર તો આવે ને?
ઉત્તર:– ભાઈ, જેને ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીત છે તેની દ્રષ્ટિ વ્રત ઉપર હોતી નથી પણ દ્રવ્ય ઉપર તેની દ્રષ્ટિ
હોય છે. ભલે, વ્રત તે પણ ક્રમબદ્ધપર્યાય જ છે તેથી જ્ઞાની તેને પણ જ્ઞાતાપણે જાણે છે, પરંતુ તેની ભાવના
કરતા નથી. વચ્ચે વ્રત આવે તેની જેને ભાવના છે તેને સ્વરૂપની ભાવના નથી. વચ્ચે રાગ આવે તેને જાણે ભલે
પણ ભાવના તો સ્વરૂપની જ હોય. વ્રતનો રાગ તો આસ્રવ છે. જેણે વ્રતની ભાવના કરી તેણે આસ્રવને સારો
માન્યો એટલે કે સંસારને જ સારો માન્યો, તેણે બંધ અને આત્માને જુદા જાણ્યા જ નથી. આત્મા અને બંધને જે
જુદ જાણે તેને બંધભાવની ભાવના હોય જ નહિ.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં દરેક દ્રવ્યની સ્વતંત્રતા સિદ્ધ થાય છે. એક દ્રવ્ય બીજાનું કાંઈ પણ કરે કે પુણ્યથી
આત્માને ધર્મ થાય એ વાત સત્યધર્મના કમ્પાઉન્ડની બહાર છે, સત્યની હદમાં તે નથી.
વસ્તુની ક્રમબદ્ધ પર્યાય થતી વખતે નિમિત્તની હાજરી હોય પણ વસ્તુની પર્યાયમાં તે કિંચિત્ મદદગાર
નથી. વસ્તુદ્રષ્ટિના ભાનમાં ક્રમબદ્ધ શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટતાં વચ્ચે જે વિકલ્પરૂપ વ્યવહાર આવે તે પણ શુદ્ધપર્યાયને
મદદગાર નથી માટે તે વ્યવહારનો ખેદ જોઈએ. અમૃતચંદ્રાચાર્ય સમયસાર–કળશમાં કહે છે કે–
व्यवहरणनयः स्याद्यद्यपि प्राक्पदव्या–मिह निहितपदानां ‘हंत’ हस्तावलंबः।
तदपि परममर्थं चिच्चमत्कारमात्रं परविरहितमंतः पश्यतां नैव किंचित्।। ५।।
અર્થ:– જે વ્યવહારનય છે તે જો કે આ પહેલી પદવીમાં (જ્યાંસુધી શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય ત્યાં
સુધી) જેમણે પોતાનો પગ માંડેલો છે એવા પુરુષોને અરેરે! હસ્તાવલંબ તુલ્ય કહ્યો છે, તો પણ જે પુરુષો
ચૈતન્ય–ચમત્કાર માત્ર, પરદ્રવ્ય ભાવોથી રહિત [શુદ્ધનયના વિષયભૂત] પરમ ‘અર્થ’ ને અંતરંગમાં અવલોકે
છે, તેની શ્રદ્ધા કરે છે તથા તદ્રૂપ લીન થઈ ચારિત્રભાવને પ્રાપ્ત થાય છે તેમને એ વ્યવહારનય કાંઈ પણ
પ્રયોજનવાન નથી.
વ્યવહારનય વચ્ચે આવી પડે છે તેને ‘हंतः’ કહીને ધૂત્કારી કાઢ્યો છે. વ્યવહાર ઉપર દ્વેષ નથી પણ તેની
ઉપેક્ષા છે, તે તરફ દ્રષ્ટિનું જોર નથી, દ્રષ્ટિ નકાર કરે છે, જ્ઞાન તેને જાણે છે. વચ્ચે વ્યવહાર આવી જાય છે. તે
પણ ક્રમબદ્ધ જ છે. પૂર્ણ થવા જતાં વચ્ચે સાધકદશામાં વ્યવહાર ન આવે તો શું પૂર્ણ થઈ ગયા પછી વ્યવહારનો
વિકલ્પ ઊઠે?
એ તો એની સ્થિતિ જ એવી છે કે સાધકપણામાં વચ્ચે બાધકરૂપ વ્યવહાર આવે જ; પણ જો જીવ તે
વ્યવહારમાં અટકે તો સાધકદશામાં આગળ વધી શકે નહિ પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ થાય. વ્યવહાર આવે છે ખરો, તેની
હૈયાતિની ના નથી પણ વચ્ચે તે આવી પડે છે તેનો ખેદ છે. બસ! ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતનું જોર દ્રવ્ય ઉપર જ
છે, પર્યાય ઉપર તેનું જોર નથી. દ્રવ્ય તરફના જોરે ભંગભેદરૂપ વ્યવહારનો નિષેધ છે.
કુંદકુંદ ભગવાન પડકાર મારીને ચેતવે છે કે ભાઈ રે! ધ્યાન રાખજે, સ્વભાવની સાધક દશામાં વચ્ચે
રાગ આવી પડશે ખરો, મુનિદશામાં પણ વિકલ્પ ઉઠશે ખરો, પણ તેને સાધન ન માનીશ, તેની હોંશ ન કરીશ,
તે બાધક છે, તેને બાધકપણે જાણીને છોડી દેજે અને નિશ્ચય સ્વભાવના જોરે આગળ પગલાં ભરજે, એટલે કે
નિશ્ચયસ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે જ તારી પર્યાય ક્રમેક્રમે શુદ્ધ થતી જશે.
આ ક્રમબદ્ધપર્યાયના સિદ્ધાંતમાં તો અધ્યાત્મસ્વરૂપની વાત છે, તે સમજતાં જેને કંટાળો લાગે છે તેને
આત્માના સ્વરૂપની અરુચિ છે. સ્વરૂપ સમજવાના કંટાળાને લીધે તેને રાગની વાત સહેલી લાગે છે.
અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં તો રાગનો ઉપદેશ હોય નહિ, આગમપદ્ધતિમાં રાગ અને વિકલ્પની વાત વ્યવહારથી કરી હોય
તે સાંભળતાં જેને હોંશ આવે છે અને અધ્યાત્મસ્વરૂપની વાત સમજવાની હોંશ આવતી નથી તેને આત્માના
પરમાર્થ સ્વરૂપનો કંટાળો છે, અને સ્વરૂપનો કંટાળો તે જ મિથ્યાત્વ છે.
આચાર્યપ્રભુ કહે છે કે યાદ રાખ! વચ્ચે શુભરાગ આવે છે, તેની જો હોંશ કરીશ તો રાગમાં અને
મિથ્યાત્વમાં અટકી જવાનો છો. વચ્ચે રાગ આવે તેની હોંશ કરીશ નહિ પણ જ્ઞાતાપણે જાણીને છોડી દેજે અને
જ્ઞાનને જ ગ્રહણ કરજે. માટે જ સમયસારની આ ૨૯૬ મી ગાથામાં કહ્યું છે કે પ્રજ્ઞા વડે જ [સમ્યગ્જ્ઞાનથી જ]
આત્માનું ગ્રહણ કરાય છે, અને પ્રજ્ઞાવડે જ બંધને છેદાય છે.