: જેઠ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૪૯ :
નથી પણ જ્ઞાનવડે જ નક્કી થાય છે, અને એ રીતે જાણનારૂં જ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષજ્ઞાન જેવું જ પ્રમાણભૂત છે.
જે કોઈ વસ્તુ વર્તમાન અવસ્થા ધારણ કરતી હોય તે વસ્તુ ત્રિકાળ ટકનાર હોય જ. જો ત્રિકાળીપણું ન
હોય તો તેને વર્તમાન અવસ્થા પણ હોઈ શકે નહિ. જે જે વસ્તુની વર્તમાન અવસ્થા જણાય છે તે તે વસ્તુનું
ત્રિકાળ હોવાપણું જાહેર કરે છે. વર્તમાનમાં પરમાણુની અવસ્થા આ ટોપી રૂપ છે તે એમ જાહેર કરે છે કે પૂર્વે
અમે કપાસ, દોરા વગેરે અવસ્થારૂપે હતા અને ભવિષ્યમાં ધૂળ, અનાજ વગેરે અવસ્થા રૂપે રહેવાના; આ રીતે
વર્તમાન અવસ્થા વસ્તુના ત્રિકાળ હોવાપણાની જાહેરાત કરે છે. હવે વિચારો કે દૂધ પલટીને દહીં, દહીં પલટીને
માખણ–ઘી, ઘી પલટીને વિષ્ટા એમ જે રૂપાંતર થયા કરે છે તેમાં મૂળ ટકનારી કઈ વસ્તુ છે કે જેના આધારે તે
રૂપાંતર થયા કરે છે? વિચાર કરતાં માલૂમ પડશે કે નિત્ય ટકનારી મૂળ વસ્તુ પરમાણુ છે અને પરમાણુઓ
વસ્તુપણે નિત્ય ટકીને તેની અવસ્થામાં રૂપાંતર થયા કરે છે. આ રીતે સિદ્ધ થયું કે નજરે દેખી શકાતો ન હોવા
છતાં પણ પરમાણુ વસ્તુ છે.
જેમ પરમાણુનું હોવાપણું જ્ઞાન વડે નક્કી કરી શકાય છે તેવી રીતે આત્માનું હોવાપણું પણ જ્ઞાન વડે
નક્કી કરી શકાય છે. આત્મા ન હોય તો બધું કોણ જાણે? અરે, “આત્મા નથી” એવી શંકા પણ આત્મા સિવાય
બીજું કોણ કરે? આત્મા છે અને ‘છે’ માટે તે ત્રિકાળ ટકનાર છે.
જન્મથી મરણ સુધીનો જ આત્મા નથી પરંતુ આત્મા ત્રિકાળ છે. જન્મ અને મરણ એ તો શરીરના સંયોગ
અને વિયોગની અપેક્ષાએ છે, શરીરની અપેક્ષા કાઢી નાખો તો જન્મ–મરણ રહિત આત્મા સળંગપણે ત્રિકાળ છે.
ખરેખર આત્માનો જન્મ થતો નથી તેમ જ આત્માનું મરણ થતું નથી. આત્મા તો શાશ્વત–અવિનાશી વસ્તુ છે.
આત્મા વસ્તુ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, તે પોતાથી છે, પણ શરીર વગેરે અન્ય પદાર્થોથી તે ટકેલો નથી–એટલે કે
આત્મા પરાધીન નથી, કર્મોને આધીન આત્મા નથી, આત્મા સ્વાધીન છે.
– જીવ અને અજીવ –
‘આત્મા કેવો છે’ એમ પ્રશ્ન થતાં જ એટલું તો તેમાં આવી જ ગયું કે આત્માથી વિરૂદ્ધ જાતિવાળા એવા
બીજા પદાર્થો પણ છે અને તેનાથી આ આત્માનું હોવાપણું જુદું છે; એટલે આત્મા છે, આત્મા સિવાય પરવસ્તુ છે
અને તે પરવસ્તુથી આત્માનું સ્વરૂપ જુદું છે, તેથી આત્મા પરવસ્તુનું કાંઈ કરી શકતો નથી એમ પણ આવી
ગયું, આટલું યથાર્થ સમજે ત્યારે જીવ અને અજીવનું હોવાપણું નક્કી કર્યું કહેવાય.
જીવ પોતે જાણનાર સ્વરૂપે છે એમ નક્કી કર્યું તેમાં એ પણ આવી ગયું કે જીવ સિવાયના બીજા પદાર્થો
જાણનાર સ્વરૂપે નથી. જીવ જાણનાર છે–ચેતનસ્વરૂપ છે એમ કહેવાનું કેમ બન્યું? કારણકે જાણપણાથી ખાલી–
અચેતન એવા અજીવ પદાર્થો પણ છે, તે અજીવ પદાર્થોથી જીવનું જુદાપણું ઓળખી શકાય તે માટે જાણપણાચિહ્નવડે
[ચેતનપણાવડે] જીવને ઓળખાવ્યો છે. જીવ સિવાયના બીજા કોઈ પણ પદાર્થોમાં જાણપણું નથી.
આ ઉપરથી જીવ અને અજીવ એવા બે જાતના પદાર્થોનું હોવાપણું નક્કી થયું. તેમાંથી જીવ દ્રવ્ય સંબંધી
તો અત્યાર સુધીમાં ઘણું કહેવાઈ ગયું છે. અજીવ પદાર્થો પાંચ પ્રકારના છે, તેમના નામ– પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ,
આકાશ અને કાળ. આ રીતે કુલ છ દ્રવ્યો થયા–જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ; તેમાં એક જીવ
જ જ્ઞાનવાળો છે, બાકીના પાંચે જ્ઞાન વગરના છે, તે પાંચે પદાર્થો જીવથી વિરુદ્ધ લક્ષણવાળા હોવાથી તેને
‘અજીવ’ અથવા તો જડ કહેવાય છે.
હવે આ છ દ્રવ્યોની વિશેષપણે સાબિતી કરવામાં આવે છે: –
– ૧ – ૨. જીવ દ્રવ્ય અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય –
જે સ્થૂળ પદાર્થો નજરે દેખાય છે એવાં શરીર, પુસ્તક, પત્થર લાકડું વગેરેમાં જ્ઞાન નથી એટલે કે તે
અજીવ છે, તે પદાર્થોને તો અજ્ઞાની પણ જુએ છે. તે પદાર્થોમાં વધ–ઘટ થયા કરે છે અર્થાત્ તે ભેગાં થાય છે
અને છૂટા પડે છે–આવા નજરે દેખાતા પદાર્થોને પુદ્ગલ કહેવાય છે. રંગ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ ગુણો પુદ્ગલ
દ્રવ્યના છે, તેથી પુદ્ગલ દ્રવ્ય કાળું–ધોળું, સુગંધી–દુર્ગંધી, ખાટું–મીઠું, હલકું–ભારે વગેરે પ્રકારે જણાય છે, એ બધી
પુદ્ગલની જ શક્તિ છે. જીવ તો કાળો–ધોળો, સુગંધી–દુર્ગંધી વગેરે રૂપે નથી, જીવ તો જ્ઞાનવાળો છે. શબ્દ
અથડાય છે કે બોલાય છે તે પણ પુદ્ગલની જ હાલત છે. તે પુદ્ગલોથી જીવ જુદો છે. લોકોમાં બેભાન માણસને
કહેવાય છે કે–તારૂં ચેતન ક્યાં ઊડી ગયું?