આમાં જીવ અને પુદ્ગલ એ બે દ્રવ્યોની સાબિતી થઈ.
એક વસ્તુ છે એમ નક્કી થયું. જો આકાશથી પાતાળ સુધી કાંઈ જ વસ્તુ ન હોય તો ‘આકાશથી પાતાળ સુધીનો
તે વસ્તુને ‘આકાશદ્રવ્ય’ કહેવાય છે, આ દ્રવ્ય જ્ઞાનરહિત છે અને અરૂપી છે, તેનામાં રંગ, રસ વગેરે નથી.
જાય છે. તે બધા કાળમાં અમારો હક્ક છે, એમ કાળનો સ્વીકાર કરે છે. તેમજ ‘અમારી લીલીવાડી સદાય રહે’
એમાં પણ ભવિષ્યકાળનો સ્વીકાર કર્યો. અહીં તો ફક્ત કાળને સિદ્ધ કરવા માટે લીલીવાડીની વાત છે;
લીલીવાડી રહેવાની ભાવના તો મિથ્યાદ્રષ્ટિની જ છે. વળી ‘અમે તો સાત પેઢીથી સુખી છીએ’ એમ કહે છે ત્યાં
પણ ભૂતકાળ સ્વીકારે છે. ભૂતકાળ વર્તમાનકાળ કે ભવિષ્યકાળ એ બધા પ્રકાર કાળદ્રવ્યની વ્યવહાર પર્યાયના
છે આ કાળદ્રવ્ય પણ અરૂપી છે અને તેનામાં જ્ઞાન નથી.
તો સિદ્ધ થાય છે, હવે બાકીના બે દ્રવ્યોને સિદ્ધ કરવાં છે, ‘રાજકોટથી સોનગઢ આવ્યા’ આમ કહ્યું તેમાં ધર્મ
દ્રવ્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે. રાજકોથી સોનગઢ આવ્યા એટલે શું? કે જીવ અને શરીરના પરમાણુઓની ગતિ થઈ,
એક ક્ષેત્રથી બીજું ક્ષેત્ર બદલ્યું. હવે આ ક્ષેત્ર બદલવાના કાર્યમાં નિમિત્ત દ્રવ્ય કોને કહેશો? કેમકે એવો નિયમ છે
કે દરેક કાર્યમાં ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણ હોય જ છે. જીવ અને પુદ્ગલોને રાજકોટથી સોનગઢ આવવામાં
કયું દ્રવ્ય નિમિત્ત છે તે વિચારીએ. પ્રથમ તો જીવ અને પુદ્ગલ એ ઉપાદાન છે, ઉપાદાન પોતે નિમિત્ત ન
કહેવાય, નિમિત્ત તો ઉપાદાનથી જુદું જ હોય. માટે જીવ કે પુદ્ગલ તે ક્ષેત્રાંતરનું નિમિત્ત નથી. કાળદ્રવ્ય તે તો
પરિણમનમાં નિમિત્ત છે એટલે કે પર્યાય બદલવામાં તે નિમિત્ત છે, પણ ક્ષેત્રાંતરનું નિમિત્ત કાળદ્રવ્ય નથી;
આકાશ દ્રવ્ય તે બધા દ્રવ્યોને રહેવા માટે જગ્યા આપે છે, રાજકોટમાં હતા ત્યારે પણ જીવ અને પુદ્ગલને
નથી. તો પછી ક્ષેત્રાંતરરૂપ જે કાર્ય થયું તેનું નિમિત્ત આ ચાર દ્રવ્યો સિવાય કોઈ અન્ય દ્રવ્ય છે એમ નક્કી થાય
છે. ગતિ કરવામાં કોઈ એક દ્રવ્ય નિમિત્ત તરીકે છે પણ તે દ્રવ્ય કયું છે તેનો જીવે કદી વિચાર કર્યો નથી તેથી
તેની તેને ખબર નથી. ક્ષેત્રાંતર થવામાં નિમિત્તરૂપ જે દ્રવ્ય છે તે દ્રવ્યને ‘ધર્મદ્રવ્ય’ કહેવાય છે. આ દ્રવ્ય પણ
અરૂપી છે, અને જ્ઞાનરહિત છે.
નથી, કેમકે આકાશનું નિમિત્ત તો રહેવા માટે છે, ગતિ વખતે પણ રહેવામાં આકાશ નિમિત્ત હતું તેથી સ્થિતિનું
નિમિત્ત કોઈ અન્ય દ્રવ્ય જોઈએ. તે દ્રવ્ય અધર્મદ્રવ્ય છે, આ પણ અરૂપી છે અને જ્ઞાનરહિત છે.