પ્ર.વ.ચ.ન.સ.ર
કારતક વદ–૩ ગાથા ૩૩–૩૪
: જેઠ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૪૩ :
શાશ્વત સુખનો માર્ગ દર્શાવતું માસિક
: વર્ષ ત્રીજું : જેઠ :
: અં ક ૮ : ૨૪૭૨ :
પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ શ્રી કાનજી સ્વામીનું વ્યાખ્યાન
શ્રુત
અને જ્ઞાન
આ ચાલતા અધિકારમાં સમસ્ત પર પદાર્થોને જાણવાની મુખ્યતાથી ભગવાનને ‘કેવળી’ નથી કહ્યા,
પરંતુ એકલા શુદ્ધ કેવળજ્ઞાયક આત્માને જાણતાં–અનુભવતા હોવાથી ‘કેવળી’ કહ્યા છે; તેમ શ્રુતજ્ઞાની પણ
પોતાના જ્ઞાનવડે તેવા જ કેવળ જ્ઞાયક આત્માને અનુભવે છે માટે તે પણ ‘કેવળી’ છે. અહીં આત્માને
અનુભવવાની મુખ્યતાથી કથન કરીને ‘કેવળને અનુભવે તે કેવળી’ એમ કહ્યું છે......
આત્મા ‘કેવળ’ છે– એટલે શું? શરીરાદિ તથા કર્મ વગેરે તો જડ છે–જુદા જ છે, અને રાગાદિ વિકાર
થાય તે પણ ખરેખર જ્ઞાયકભાવમય આત્માથી જુદા છે, અને ગુણ–પર્યાયના ભેદ પડે તે પણ ખરેખર આત્માના
સ્વરૂપમાં નથી, તેથી આત્મા તો એકલો શુદ્ધ ‘કેવળ’ છે. આવા ‘કેવળ’ ના અનુભવની અપેક્ષાએ તો ભગવાન
અને મુનિ બંને સમાન છે, કેમકે બંનેને ‘કેવળ’ નો જ અનુભવ છે.
કેવળીને અને શ્રુતકેવળીને જાણપણામાં તફાવત છે કેવળી ભગવાન જેમાં ચૈતન્યના બધા વિશેષો એક
સાથે પ્રવર્તે છે એવા કેવળજ્ઞાન વડે આત્માને અનુભવે છે અને શ્રુતકેવળી જેમાં કેટલાક ચૈતન્યના વિશેષો ક્રમે
પ્રવર્તે છે એવા શ્રુતજ્ઞાન વડે કેવળ–આત્માને અનુભવે છે....કેવળી સૂર્ય સમાન જ્ઞાન વડે આત્માને અનુભવે છે,
શ્રુતજ્ઞાની દીવાસમાન જ્ઞાનવડે આત્માને અનુભવે છે, બંનેના અનુભવમાં આવતો આત્મા એક જ પ્રકારનો છે
તેથી જ્ઞાનની હીનાધિકતાના ભેદ અહીં ગૌણ છે. સ્વરૂપ સ્થિરતાની અપેક્ષાએ શ્રુતકેવળી અને કેવળીમાં
તરતમતારૂપ ભેદ છે તે જ મુખ્ય છે; તેથી સ્વરૂપસ્થિરતાની મુખ્યતા અને જ્ઞાનની ગૌણતા કરી આચાર્ય
ભગવાન કહે છે કે અમે વધારે જાણવાની ઈચ્છાના ક્ષોભને મટાડીને સ્વરૂપ સ્થિરતામાં જ નિશ્ચલ રહીએ
છીએ.... કેવળજ્ઞાનના વિકલ્પને છોડીને ‘કેવળ’ ના અનુભવમાં જ લીન થઈએ છીએ, અને તે જ કેવળજ્ઞાનનો
ઉપાય છે....
સ્વરૂપ સ્થિરતાની નિશ્ચલતા એ જ કેવળનો ઉપાય છે, પરંતુ જ્ઞાનનું વધારે–ઓછું જાણપણું તે કેવળનું
કારણ નથી.... વધારે વધારે જાણતાં જાણતાં કેવળજ્ઞાન થતું નથી, પણ નિશ્ચલ સ્વરૂપ અનુભવમાં રહેતાં જ
કેવળજ્ઞાન થાય છે. એકલા જ્ઞાયક આત્માનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન કર્યા પછી તેમાં નિશ્ચલપણે ન ઠરી શકાય ત્યારે
અશુભભાવથી અટકવા માટે શુભભાવનું અવલંબન આવે પણ ખરેખર જ્ઞાની તેને પોતાનું સ્વરૂપ માને નહિ;
પણ તે રાગને તોડીને કેવળજ્ઞાનરૂપે થવાની જ ભાવના કરે છે. પૂર્ણ પર્યાય સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાનપણે આત્માજ પોતે
થાય છે, કોઈ રાગ કે વિકલ્પ કેવળજ્ઞાન પણે થતાં નથી; આત્મા પોતે જ કેવળજ્ઞાનપણે થાય છે અને તેનો
ઉપાય પણ આત્મ સ્વરૂપની જ સ્થિરતા છે.... સૌથી પહેલાંં શુદ્ધ જ્ઞાયકને શ્રદ્ધા જ્ઞાનમાં લઈને પછી તેના જ
અનુભવમાં સ્થિરતા કરવી તે જ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે. ।।
૩૩।।
[ગાથા ૩૪] તેત્રીસમી ગાથામાં જ્ઞાનને “શ્રુતજ્ઞાન” કહ્યું, હવે આ ગાથામાં “શ્રુત” શબ્દ દૂર કરીને
એકલા જ્ઞાનને વર્ણવે છે એટલે કે એકલા જ્ઞાનમાં પરની સહાય અસર કે ઉપાધિ નથી.... ‘શ્રુતજ્ઞાન’ કહેતાં તેમાં
શ્રુત [સૂત્રો] તે તો નિમિત્ત માત્ર છે, હાજરીરૂપ છે તેથી જ્ઞાનને ‘શ્રુતજ્ઞાન’ કહેવાય છે, ખરી રીતે “વિશેષ વડે
સામાન્યનો અનુભવ છે” તેથી વિશેષ તે સામાન્યમાંથી જ પ્રગટે છે; કોઈ શ્રુતની મદદથી કે પરના અવલંબનથી
જ્ઞાન પ્રગટતું નથી. ‘શ્રુતજ્ઞાન’ ખરેખર “શ્રુતનું જ્ઞાન” નથી પરંતુ આત્માનું જ જ્ઞાન છે તેથી ખરેખર તે જ્ઞાન
નિરૂપાધિ જ છે–તેને ‘શ્રુત’ તો માત્ર ઉપાધિરૂપ છે.
જેમ ભગવાન ‘કેવળ’ને અનુભવે છે તેથી તેમને કેવળી અને મુનિને ‘શ્રુતકેવળી’ કહ્યા–ત્યાં ‘શ્રુત’ શબ્દ
વધારે આવ્યો તે ફેરને હવે કાઢી નાખે છે, એટલે શ્રુત શબ્દ દૂર કરતાં એકલું ‘જ્ઞાન’ રહી જાય છે. એટલે
અનુભવના જોરે કેવળીની અને પોતાની સમાનતા જ આચાર્ય ભગવાન કરી નાખે છે.