[ગાથા ૩૪]
: ૧૪૪ : આત્મધર્મ : જેઠ : ૨૪૭૨ :
શ્રુતજ્ઞાનીને “શ્રુતકેવળી” કેમ કહ્યા? ‘કેવળી’ જ કેમ ન કહ્યા? શું શ્રુત શબ્દથી કોઈ પરની ઉપાધિ લાગે
છે કે કાંઈ બીજો ફેર છે? શ્રુત શબ્દ કેમ રહ્યો છે?
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને અનુભવતાં ખરેખર કેવળી–શ્રુતકેવળી બંનેમાં કાંઈ તફાવત નથી..... બંને
એકલા જ્ઞાનની જ જ્ઞપ્તિવડે આત્માને અનુભવે છે, કાંઈ શ્રુતકેવળી “શ્રુતની જ્ઞપ્તિથી” અનુભવતા નથી, કેમકે
જ્ઞપ્તિ શ્રુતની નથી પણ જ્ઞાનની જ છે....તે સંબંધી ગાથા કહે છે:–
सूत्तं जिणोवदिट्ठं पोग्गलदव्वप्पगेहिं वयणेहिं।
तं जाणणा हि णाणं सुत्तस्स य जाणणा भणिया।। ३४।।
પુદ્ગલસ્વરૂપ વચનોથી જિન–ઉપદિષ્ટ જે તે સૂત્ર છે;
છે જ્ઞપ્તિ તેની જ્ઞાન, તેને સૂત્રની જ્ઞપ્તિ કહે.।। ૩૪।।
અન્વયાર્થ:– સૂત્ર એટલે પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક વચનો વડે જિનભગવંતે ઉપદેશેલું તે. તેની જ્ઞપ્તિ તે જ્ઞાન છે
અને તેને સૂત્રની જ્ઞપ્તિ (શ્રુતજ્ઞાન) કહી છે.
“શ્રુતજ્ઞાન” કહેતાં શ્રુતનો અર્થ સૂત્ર થાય છે અને સૂત્ર તે ભગવાનનો ઉપદેશ છે.... ભગવાને સ્વયં જેવું
જ્ઞાન કર્યું તેવું જ ઉપદેશમાં આવ્યું–એવો જ્ઞાન અને વાણીનો સંબંધ છે...જે ભગવાનનો ઉપદેશ તે સૂત્ર છે અને
તે સૂત્ર ‘સ્યાત્’ પદ્થી ચિહ્નિત છે. “સ્યાત્” એટલે શું? કે જે એક વાત કરે તે બધી અપેક્ષાથી તેમ જ ન હોય,
પણ કોઈ પ્રકારે તે કથન હોય છે.......... જેમકે આત્મા નિત્ય છે–એમ કહે, તો ત્યાં ધુ્રવપણાની અપેક્ષાએ નિત્ય
છે, પરંતુ સર્વથા ઉત્પાદ વ્યયની અપેક્ષાએ પણ નિત્ય નથી...જેવું વસ્તુનું સ્વરૂપ છે તેવા સ્વરૂપને લક્ષમાં લઈને
જે કથન કરવામાં આવે છે–તે ચોક્કસ જ હોય છે–અચોક્કસ હોતું નથી.... સ્યાદ્વાદ તો વસ્તુનાં બધાં પડખાંનો
ચોક્કસપણે નિર્ણય કરે છે....ગોટા નથી રાખતો.... ધર્મ પોતાના અંતર આત્મભાવથી થાય, બીજા પરભાવથી
ધર્મ ન થાય–એમ બંને પડખેથી ધર્મના સ્વરૂપને [અસ્તિ નાસ્તિ દ્વારા] બરાબર નક્કી કરે છે....
વસ્તુના ગુણો તો તે વસ્તુમાં જ કાર્ય કરે, વસ્તુના કોઈ ગુણો પરમાં કાર્ય કરે જ નહિ.... ગુણની એકતા
તે સ્વવસ્તુ છે તેનો સંબંધ પર સાથે નથી... “સ્યાત્” એટલે અપેક્ષા, તેના અનેક પ્રકાર છે. જેમકે કોઈ અપેક્ષા
માત્ર બોલવા પૂરતી હોય, કોઈ ખરેખર જાણવા માટે હોય. (૧) આત્મા પોતાનું તો ખરેખર કરે છે, અને
આત્મા પરનું કરે એમ કહેવું તે માત્ર બોલવાની અપેક્ષાએ છે. (૨) આત્મા નિત્ય છે અને અનિત્ય પણ છે આ
કાંઈ માત્ર બોલવાની અપેક્ષાએ નથી, પરંતુ ખરેખર દ્રવ્યપણે વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયપણે અનિત્ય છે–એમ
બંને પડખાં વસ્તુ સ્વરૂપમાં જ છે.
પુણ્યથી ધર્મ નથી છતાં “પુણ્યથી ધર્મ છે” એમ કહેવું તે બોલવા માત્ર છે, પણ તે કયા પ્રકારે બોલાણું
છે? કે ‘પુણ્યથી ધર્મ નથી’ એમ જાણ્યા પછી પુણ્ય રહિત સ્વરૂપમાં ન ઠરી શકે ત્યારે વચ્ચે પુણ્ય આવી જાય છે,
પણ દ્રષ્ટિમાં તેનો નકાર હોવાથી તેને છોડીને વીતરાગ થશે–એમ ખ્યાલમાં લઈને પુણ્યથી ધર્મ થાય એમ
કથંચિત બોલાય– તે બોલવાની અપેક્ષાએ કહ્યું પરંતુ પુણ્ય તે જ ખરેખર ધર્મ છે– એમ માનીને તે બોલવાપણું
નથી.... બોલવાની અપેક્ષા પણ વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપને જાણીને પછી બોલાય છે.... એમાં પુણ્યનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે;
એટલે પુણ્યથી ધર્મ થાય એમ બોલતાં પુણ્યની હાજરી અને ધર્મનું તેનાથી જુદું સ્વરૂપ એ બંનેનું જ્ઞાન કરાવ્યું
છે.... તેથી તે કથનને ‘સ્યાત્ કથન’ કહેવાય છે....
જ્ઞાનમાં સૂત્રનું નિમિત્ત છે. જ્યારે જ્ઞાનમાં જ્ઞપ્તિ થાય છે ત્યારે શ્રુતની હાજરીનું નિમિત્ત હોય છે તેથી
ઉપચારથી જ્ઞાનને–‘શ્રુતજ્ઞાન’ કહેવામાં આવે છે. આ ઉપચાર કઈ જાતનો છે? કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર નથી,
પરંતુ કાર્ય થયા પછી તેમાં કારણપણાનો ઉપચાર કર્યો છે....જ્ઞાનરૂપી કાર્ય થયા પછી જ સૂત્રને કારણપણાનો
ઉપચાર આપીને એટલેકે કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને ‘શ્રુત–જ્ઞાન’ કહ્યું છે. ખરેખર શ્રુત અને જ્ઞાન જુદાં
છે.... (કા. વદ–૪)
જ્ઞાનમાં શ્રુતનું નિમિત્ત હતું માટે પહેલાંં “શ્રુતજ્ઞાન” કહીને નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવ્યું, હવે તો નિમિત્ત
કાઢીને એકલા જ્ઞાનનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે....નિમિત્તની ઉપાધિ કાઢીને જ્ઞાન એક જ પ્રકારનું છે, તેમાં કોઈ
ઉપાધિના ભેદ નથી–એમ કહે છે.
સૂત્રનું જ્ઞાન છે એમ કહેવું તે ઉપચાર છે, ઉપચાર છે તે નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવે છે, પણ તે નિમિત્તનો
ઉપચાર ક્યારે થઈ શકે? અનુપચરિત–નિરપેક્ષ જ્ઞાન–સ્વભાવ જુદો છે, કોઈ સૂત્રથી જ્ઞાન થતું નથી એમ પ્રતીત
કર્યા પછી જ્ઞાનમાં જે નિમિત્તો હોય તેને જાણીને ઉપચારથી કહે છે કે આ સૂત્રનું જ્ઞાન છે. બાર અંગનું અને