: શ્રાવણ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૮૧ :
જેમ પત્થરની સાંધને લક્ષમાં લઈને તે સાંધમાં સુરંગ ફોડતા ફડાક
કટકા થઈ જાય છે તેમ અહીં સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી સુરંગ છે તથા આત્મા અને બંધ
વચ્ચેની સૂક્ષ્મ સાંધને લક્ષમાં લઈને સાવધાનપણે તેમાં તે સુરંગ પટકવાની છે–
એમ કરવાથી આત્મા અને બંધ જુદા થાય છે.
‘સાવધાન થઈને’ અટકવાનું કહ્યં છે એટલે કે ગમે તે પ્રકારનો રાગ હોય
તે બધોય મારા જ્ઞાનથી ભિન્ન છે, જ્ઞાનસ્વભાવ વડે રાગનો જાણનાર જ છું
પણ રાગનો કરનાર નથી–એમ બધી તરફથી ભિન્નપણું જાણીને અર્થાત્
મોહનો અભાવ કરીને જ્ઞાનને આત્મામાં એકાગ્ર કરવું.
‘પ્રજ્ઞાછીણી પટકવી’ એટલે કાંઈ હાથમાં પકડીને મારવી એમ નથી,
પ્રજ્ઞા અને આત્મા કાંઈ જુદા નથી; તીવ્ર પુરુષાર્થ વડે જ્ઞાનને આત્માના
સ્વભાવમાં એકાગ્ર કરતાં રાગનું લક્ષ છૂટી જાય છે તે જ પ્રજ્ઞાછીણીનો ઘા છે.
‘સૂક્ષ્મઅંતરસંધિમાં પટકવી’ એટલે કે શરીર વગેરે પરદ્રવ્યો તો જુદા
છે જ, કર્મો વગેરે પણ જુદાં જ છે, પરંતુ પર્યાયમાં જે રાગદ્વેષ થાય છે તેઓ સ્થુળપણે આત્મા સાથે એક જેવા
દેખાય છે, પરંતુ તે સ્થુળ દ્રષ્ટિ છોડીને સૂક્ષ્મપણે જોતાં આત્માના સ્વભાવને અને રાગને સૂક્ષ્મ ભેદ છે તે જણાય
છે. સ્વભાવ દ્રષ્ટિ વડે જ રાગ અને આત્મા જુદા જણાય છે તેથી સૂક્ષ્મઅંતર દ્રષ્ટિ વડે જ્ઞાન અને રાગનું
ભિન્નપણું ઓળખીને જ્ઞાનમાં એકાગ્ર થતાં રાગ ટળી જાય છે એટલે કે મુક્તિ થાય છે. આ રીતે મોક્ષનો ઉપાય
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી પ્રજ્ઞાછીણી જ છે.
– જ્ઞાન જ મોક્ષનું સાધન છે –
ત્રિકાળી જ્ઞાતા સ્વભાવ અને વર્તમાન વિકાર વચ્ચે સૂક્ષ્મઅંતરસંધિ જાણીને આત્માની અને બંધની
અંતર સાંધને તોડવાનું જ કહ્યું છે. આત્માને બંધનભાવથી જુદો પાડતાં ન આવડે તો આત્માને શું લાભ? જેણે
આત્મા અને બંધ વચ્ચેના ભેદને જાણ્યો નથી તે અજ્ઞાનપણે બંધભાવોને મોક્ષનું કારણ માને છે અને
બંધભાવોનો આદર કરી સંસાર જ વધારે છે. તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભવ્ય! એક પ્રજ્ઞાછીણી જ મોક્ષનું
સાધન છે, આ ભગવતી પ્રજ્ઞા સિવાયના અન્ય કોઈ પણ ભાવો મોક્ષનું સાધન નથી.
ધ્યાન કરતાં પ્રથમ ચૈતન્ય તરફનો વિકલ્પ આવે છે તે નિર્વિકલ્પ ધ્યાનનું સાધન છે–એ વાત પણ યથાર્થ
નથી. વિકલ્પ તે તો બંધભાવ છે અને નિર્વિકલ્પપણું તે શુદ્ધ ભાવ છે. પહેલાંં અનિહતવૃત્તિએ (–ભાવના વગર,
ઈચ્છા વગર) વિકલ્પ આવે છે પરંતુ પ્રજ્ઞારૂપી તીક્ષ્ણ છીણી તે વિકલ્પને મોક્ષમાર્ગ તરીકે સ્વીકારતી નથી પણ તેને
બંધમાર્ગ તરીકે જાણીને છોડી દે છે. આ રીતે વિકલ્પને છોડીને જ્ઞાન રહી જાય છે. આવું વિકલ્પને પણ જાણી લેનારૂં
જ્ઞાન તે જ મોક્ષનું સાધન છે પરંતુ કોઈ વિકલ્પ તે મોક્ષનું સાધન નથી. જેઓ શુભવિકલ્પોને મોક્ષના સાધન તરીકે
સ્વીકારે છે તેઓને ભગવતી પ્રજ્ઞા પ્રગટી નથી તેથી તેઓ બંધભાવ અને મોક્ષભાવને જુદા જુદા ઓળખતા નથી,
અને અજ્ઞાનને લીધે બંધભાવને જ આત્માપણે અંગીકાર કરીને તેઓ નિરંતર બંધાય જ છે. જ્યારે જ્ઞાનીને તો
આત્મા અને બંધભાવનું બરાબર ભેદજ્ઞાન હોવાથી મોક્ષમાર્ગમાં વચ્ચે આવી પડતા બંધ–ભાવોને બંધ તરીકે
નિઃશંકપણે જાણીને તેને છોડતા જાય છે અને જ્ઞાનમાં એકાગ્ર થાય છે તેથી જ્ઞાની ક્ષણે ક્ષણે બુધભાવોથી મુકાય છે.
– ભેદવિજ્ઞાનો મહિમા –
આમાં તો ભેદજ્ઞાનને જ મલાવ્યું છે, ભેદજ્ઞાનનું અપાર માહાત્મ્ય છે. પુર્વે શ્લોક ૧૩૧ માં ભેદજ્ઞાનનો
મહિમા બતાવ્યો છે કે–
ભેદવિજ્ઞાનત: સિદ્ધા: સિદ્ધા યે કિલકેચન।
અસ્યૈવાભાવતો બદ્ધા બદ્ધા યે કિલકેચન।। ૧૩૧।।
અર્થ:– જે કોઈ સિદ્ધ થયા છે તે ભેદવિજ્ઞાનથી જ થયા છે; જે કોઈ બંધાયા છે તે તેના જ (ભેદવિજ્ઞાનના
જ) અભાવથી બંધાયા છે.
ભાવાર્થ:– અનાદિ કાળથી માંડીને જ્યાં સુધી જીવને ભેદવિજ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી તે બંધાયા જ કરે છે–
સંસારમાં રઝળ્યા જ કરે છે; જે જીવને ભેદવિજ્ઞાન થાય છે તે કર્મથી છૂટે જ છે–મોક્ષ પામે જ છે. માટે કર્મબંધનું