સુખનો કે દુઃખનો અનુભવ આત્માને થાય છે, પણ લાકડું વગેરે જડ વસ્તુઓને સુખ દુઃખ થતું નથી. જે
આત્માની દશામાં થાય છે તેથી તે દુઃખ સુખનું કારણ આત્મા જ છે. દુઃખદશાનું કારણ આત્માની પર્યાયમાંજે
મિથ્યાત્વભાવ અને રાગ દ્વેષ થાય છે તે જ છે, અને સુખનું કારણ સાચું જ્ઞાન અને વીતરાગભાવ જ છે. કોઈ માથું
કાપે કે ચંદન ચોપડે–તે દુઃખ–સુખનું કારણ નથી, કેમકે સુખ–દુઃખરૂપે થનાર જડ શરીર નથી પણ આત્મા છે.
શકે છે? દુઃખ તો ક્ષણિક વિકારી પર્યાય છે, આખું દ્રવ્ય દુઃખરૂપે થઈ જતું નથી, પણ ક્ષણિક એક પર્યાયમાં દુઃખ છે.
જો તે એક પર્યાયની અપેક્ષા છોડીને ત્રિકાળી દ્રવ્યની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો દ્રવ્યનો સ્વભાવ ત્રિકાળી
સુખરૂપ જ છે, દુઃખ તેનું સ્વરૂપ નથી, તેથી દ્રવ્યસ્વભાવની ઓળખાણ વડે દુઃખ દશા ટાળીને સુખદશા પ્રગટ કરી
શકાય છે. પરંતુ જો આત્માના ત્રિકાળ સુખસ્વભાવને ન ઓળખે અને પર પદાર્થોથી સુખ માને તો તેની દુઃખદશા
ટળે નહિ અને સુખદશા પ્રગટે નહિ. સુખદશા સ્વભાવમાંથી પ્રગટે છે પણ પર દ્રવ્યમાંથી પ્રગટતી નથી.
પણ હાલત સાથે આત્માના સુખ–દુઃખનો સંબંધ નથી.
જોવાનું રહ્યું. પોતામાં પણ દ્રવ્ય અને પર્યાય એવા બે પડખાં છે, તેમાં વર્તમાન ચાલતી પર્યાય તો પોતે દુઃખરૂપ
છે તેથી તે પર્યાયના આધારે કે લક્ષે સુખ પ્રગટી શકે નહિ, પરંતુ જ્યાં પરિપૂર્ણ સુખ હોય અને દુઃખ ન હોય એવું
જે સુખસ્વરૂપ દ્રવ્ય તેના જ આધારે–લક્ષે સુખદશા પ્રગટે છે અને દુઃખદશા ટળે છે. વર્તમાન પર્યાયનું લક્ષ પર
ઉપર જાય છે તેથી તે પર્યાયમાં દુઃખ છે, પર ઉપરનું લક્ષ છોડીને જો સ્વલક્ષમાં પર્યાયને વાળે તો તે પર્યાયમાં
સુખ પ્રગટે છે. માટે–
અવલંબન છેદવું–તે જ સુખનો ઉપાય છે. સંપૂર્ણસુખ તે જ મોક્ષ છે.
ઉત્તર–કેમ કે અનાદિથી પુણ્ય–પાપથી જુદા આત્મસ્વભાવને જાણ્યો નથી, માન્યો નથી, રુચિમાં લીધો
પુણ્ય–પાપનું પડખું જ અનાદિથી અનુભવ્યું છે પણ પુણ્ય–પાપ રહિત સ્વભાવને કદી અનુભવ્યો નથી, તેથી
અનાકુળ સુખના સ્વરૂપની ખબર નથી એટલે મંદ દુઃખરૂપ ભાવોમાં સુખની માન્યતા કરી લીધી છે. જો પુણ્ય–
પાપરહિત સ્વભાવ ખ્યાલમાં લે તો પુણ્ય–પાપને દુઃખ તરીકે જાણે, અને તે ટાળવા પ્રયત્ન કરે.
થાય છે, પણ દુઃખના મૂળ કારણને જાણ્યા વગર અન્ય ઉપાયો કર્યાં કરે તેથી દુઃખ ટળતું નથી. શું મારા દુઃખનું
કારણ શરીર, કર્મ કે સંયોગ છે, કે અંતરનો કોઈ ઊંધો ભાવ દુઃખનું કારણ છે? પ્રથમ તો શરીર કર્મ વગેરે
વસ્તુઓ જડ છે, તેઓ સુખ–દુઃખરૂપ થતી નથી, જે વસ્તુ સ્વયં સુખ–દુઃખરૂપ ન થાય તે સુખ–દુઃખનું વાસ્તવિક
કારણ પણ ન