–હરિગીત–
: ભાદ્રપદ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૯૩ :
થાય, માટે કર્મ વગેરે કોઈ ચીજ મારા દુઃખનું કારણ નથી; પરંતુ દુઃખ મારી પર્યાયમાં છે તેથી દુઃખનું કારણ પણ
મારી પર્યાયમાં જ છે. ત્રિકાળી સ્વભાવ તે દુઃખનું કારણ નથી પણ પર્યાયમાં ઊંધો ભાવ તે જ દુઃખનું કારણ છે.
આથી એમ નક્કી થયું કે તે દુઃખ ટાળવા માટે ઊંધો ભાવ જ ટાળવો જોઈએ.
અવસ્થામાં મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વેષ રૂપ બંધભાવ તે જ દુઃખનું કારણ છે અને હું તો ત્રિકાળ શુદ્ધ ચૈતન્ય
સ્વરૂપ છું મારું શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ દુઃખનું કારણ નથી. –આ પ્રમાણે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને અને બંધભાવોને
પ્રજ્ઞાછીણીવડે ભિન્ન ભિન્ન ઓળખીને પ્રજ્ઞાવડે આત્માને ગ્રહણ કરવો અને બંધભાવને છોડવો તે જ સુખી
થવાનો અને દુઃખ દૂર કરવાનો ઉપાય છે.
અજ્ઞાની અને જ્ઞાનીની ભાવનામાં મહાન
(સમયસાર – મોક્ષ અધિકારના વ્યાખ્યાનમાંથી ગાથા – ૨૯૬. વીર સંવત ૨૪૭૨)
કોઈ એમ વિચારે કે, ‘મારું તો ગમે તે થાવ, જો મારા વડે જગતના ઘણા જીવોને લાભ થતો હોય તો
મારે થોડાક ભવ ભલે વધે. ’ –આ ભાવના કોની છે? પાકા મિથ્યાદ્રષ્ટિની જ આ ભાવના છે. ભવનું કારણ તો
વિકાર છે, જેને વિકાર લંબાવવાની ભાવના છે તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. જેણે ભવની ભાવના ભાવી તેણે ભવનું
કારણ જે વિકાર તેની ભાવના ભાવી, અને વિકારરહિત સ્વભાવની ભાવના ભાવી નહિ.
જ્ઞાની ધર્માત્માને પણ શુભ વિકલ્પ આવે કે ‘જગતના જીવો ધર્મ પામે’ –પરંતુ ધર્માત્મા જીવ તે વિકારને
લંબાવવા માગતા નથી. જ્ઞાનીને ભાન છે કે મારા વિકલ્પ વડે કોઈને (મને કે બીજાને) લાભ થતો જ નથી અને
કોઈના કારણે મારે ભવ હોઈ શકે જ નહિ. જગતને સમજાવવા માટે મારે એક ક્ષણ પણ ભવમાં અટકવાનું હોય
જ નહિ, હું મારા રાગને કારણે અટકેલો છું. બીજા જે જીવોને સમ્યગ્જ્ઞાનનો લાભ થાય છે તે તો તેમની પોતાની
પાત્રતાથી થાય છે, હું તો નિમિત્તમાત્ર છું. પરને હું સમજાવી શકું એવો અભિપ્રાય તો જ્ઞાનીને હોતો જ નથી
પરંતુ ‘પરને સમજવામાં હું નિમિત્ત છું’ એવી પરલક્ષની લાગણીની ભાવના જ્ઞાનીને હોતી નથી. સામા જીવોની
તૈયારી હોય માટે નિમિત્તને અટકવું પડે–એવી પરાધીનતા નથી.
શુદ્ધ જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાભાવ સિવાય વચ્ચે કોઈ પણ વિકલ્પ આવે તે લાભનું કારણ નથી. પણ ભવના ભાવોને
છેદીને ભવરહિત ચૈતન્યસ્વભાવની ભાવના તે જ મોક્ષનું કારણ છે. જ્ઞાની તો ભવની ભાવના ભાવે કે
સ્વભાવની? પરના કારણે કે વિકલ્પના કારણે જ્ઞાનીઓ એક ક્ષણ પણ રોકાવા માગતા નથી; પુરુષાર્થની
મંદતાના કારણે અટક્યા છે, અને ઊગ્ર પુરુષાર્થની ભાવનાના જોરે તેને તોડી નાખવા માગે છે.
કોઈ ઉપર ઘણો રાગ હોય અને તેને કહે કે આવતા ભવે તમારા ઘરે જન્મ લઈને તમારા બધાય દુઃખ
ટાળી દઈશ.–આવી ભાવના કરનારને મૂઢ લોકો તો ‘પરમાર્થી’ કહે છે, પરંતુ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે એ પરમાર્થી
નથી, એ જીવ મહા પાપી–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, કેમકે ભવરહિત પોતાના સ્વભાવનો અનાદર કરીને તેણે વિકારની
ભાવના ભાવી છે.
સમયસારમાં પૂર્વે ૨૦૫ મી ગાથામાં કહ્યું હતું કે–
णाणगुणेण विहीणा एयं तु पयं बहू विण लहंते।
तंगिण्ह णियदमेदं जदि इच्छसि कम्मपरिमोक्खं।।
બહુ લોક જ્ઞાનગુણે રહિત આ પદ નહિ પામી શકે;
રે ગ્રહણ કર તું નિયત આ, જો કર્મમોક્ષેચ્છા તને.
અર્થ:– જ્ઞાનગુણથી રહિત ઘણાય લોકો (ઘણા પ્રકારનાં કર્મ કરવા છતાં) આ જ્ઞાનસ્વરૂપ પદને પામતા
નથી; માટે હે ભવ્ય! જો તું કર્મથી સર્વથા મુક્ત થવા ઈચ્છતો હો તો નિયત એવા આ જ્ઞાનને ગ્રહણ કર.
સમવસરણમાં સાક્ષાત્ શ્રી તીર્થંકર ભગવાનની સન્મુખ તે ભવે મોક્ષ જનારા તથા એકાવતારી સંત–
મુનિઓના ટોળાં વચ્ચે મિથ્યાદ્રષ્ટિ દ્રવ્યલીંગી બેઠો હોય અને તે અનંત સંસારી હોય; ભગવાનની અને
સંતમુનિઓની હાજરી છે પણ જ્યાં તે જીવને પોતાને જ પ્રજ્ઞાવડે સ્વભાવ જાણતાં આવડતો નથી તેમાં અન્ય
કોઈ શું કરે? તેમ હે ભાઈ! તું તારા ભાવમાં પર જીવોને સમજાવવાના ગમે તેટલા વિકલ્પો કર, પરંતુ જ્યાં પર
(અનુસંધાન પાન ૨૦૬)