: ૧૯૪ : આત્મધર્મ : ભાદ્રપદ : ૨૪૭૨ :
શ્રી સમયસારજી કલશ ૧ – ૨ – ૩ના
વ્યાખ્યાના આધારે કેટલાક
૧. પ્ર. –આ આત્માને શું
કરવાનું છે?
ઉ. –આ આત્માને સુખી થવાનું
છે અને સુખ તો આત્મામાં જ છે
તેથી આત્માની ઓળખાણ કરવી તે
જ આ આત્માનું કર્તવ્ય છે.
૨. પ્ર. –ધર્માત્મા સંસારમાં
પતીત કેમ થતા નથી?
ઉ. –ધર્માત્માને અંતરભાન વર્તે
છે કે મારું સુખ મારામાં છે, કોઈ પર
દ્રવ્યમાં તેમજ રાગ–દ્વેષમાં મારું સુખ
નથી, આવી પ્રતીતિને લીધે પર
દ્રવ્યોથી અને પર ભાવથી ભિન્નપણે
પોતાને સદાય અનુભવે છે તેથી
તેઓ સંસારમાં પતીત થતા નથી.
પણ અલ્પકાળે મુક્તિ પામે છે.
૩. પ્ર. –આત્મામાં ભેદપણું અને
અભેદપણું કઈ રીતે છે?
ઉ. –આત્મામાં અનંતગુણો છે તે
ગુણોનું કાર્ય દરેકનું જુદું છે, આ
રીતે ગુણભેદથી આત્મા ભેદરૂપ છે.
અને બધાય ગુણોનો આધાર તો
એક આત્મા જ છે એટલે કે દ્રવ્ય
અપેક્ષાએ આત્મા અભેદ છે. જેમકે,
જ્ઞાનગુણનું કાર્ય જાણવાનું છે અને
શ્રદ્ધાગુણનું કાર્ય પ્રતીત કરવાનું છે–
એ રીતે ગુણ અપેક્ષાએ ભેદ છે;
તથા જ્ઞાન ગુણ પણ આત્માનો છે
અને શ્રદ્ધાગુણ પણ આત્માનો છે–
એ રીતે દ્રવ્ય અપેક્ષાએ આત્મા
અભેદ છે.
૪. પ્ર. –આત્મામાં નિત્યપણું
અને અનિત્યપણું કઈ રીતે છે?
ઉ. –આત્મા દ્રવ્યપણે ત્રિકાળ
એવો ને એવો ટકી રહે છે તેથી
નિત્ય છે. અને જ્ઞાન વગેરે બધા
ગુણોની અવસ્થા સમયે સમયે
બદલાયા કરે છે તેથી અનિત્ય છે.
જેમકે–આત્મા અજ્ઞાનીમાંથી જ્ઞાની
થયો ત્યાં આત્મા તો એનો એ જ છે
તેથી દ્રવ્યપણે નિત્ય છે અને
અજ્ઞાનદશા નાશ થઈને જ્ઞાન દશા
ઉત્પન્ન થઈ એટલે પર્યાય અપેક્ષાએ
આત્મા અનિત્ય છે.
૫. પ્ર. –જો પર્યાય અપેક્ષાએ પણ
આત્માને નિત્ય માનીએ તો શું વાંધો
આવે?
ઉ. –જો પર્યાય અપેક્ષાએ પણ
આત્મા નિત્ય હોય તો દુઃખ ટળીને
સુખ, રાગ ટળીને વીતરાગતા, અજ્ઞાન
ટળીને સાચું જ્ઞાન–એ વગેરે કાંઈ ન
થઈ શકે. અને જે રાગ–અજ્ઞાન વગેરે
ભાવો છે તે પણ નિત્ય થઈ જશે, તેમ
થતાં જ્ઞાન અને વીતરાગતા થઈ શકશે
નહિ.
૬. પ્ર. –આત્મામાં એકપણું અને
અનેકપણું કઈ રીતે છે?
ઉ. –આત્મામાં ગુણ–પર્યાય
અપેક્ષાએ અનેકપણું છે, અને દ્રવ્ય
અપેક્ષાએ એકપણું છે.
૭. પ્ર. –તમે આત્મામાં ભેદપણું
સ્વીકારશો કે અભેદપણું?
ઉ. –આત્માના ભેદપણાનું અને
અભેદપણાનું સ્વરૂપ જ્ઞાનમાં
સ્વીકારીને, શ્રદ્ધામાં અભેદપણાનો
સ્વીકાર કરશું.
૮. પ્ર. –શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર, સુખ,
વીર્ય અને આત્મા એ બધાનાં કાર્ય
બતાવો.
ઉ. –શ્રદ્ધાગુણનું કાર્ય પ્રતીત
કરવાનું છે.
જ્ઞાનગુણનું કાર્ય જાણવાનું છે.
ચારિત્રગુણનું કાર્ય જ્ઞાનમાં સ્થિર
થવાનું છે.
સુખગુણનું કાર્ય આહ્લાદ આપવો
તે છે.
વીર્યગુણનું કાર્ય પોતાને જે
રુચ્યું તેની પ્રાપ્તિનો પુરુષાર્થ
કરવાનું છે.
આત્માનું કાર્ય પોતાના અનંત–
ગુણ–પર્યાયોને પોતામાં એકપણે
ટકાવી રાખવાનું છે.
૯. પ્ર. –એક સમયમાં ગુણને
આશ્રયે અને દ્રવ્યને આશ્રયે
ગુણની કેટલી પર્યાય હોય?
ઉ. –એક સમયે એક ગુણને
આશ્રયે એક જ પર્યાય હોય છે
અને દ્રવ્યમાં અનંતગુણો રહેલા છે
તેથી તેની અનંત પર્યાયો એક
સમયમાં દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે.
૧૦. પ્ર. પર્યાય અને પર્યાયી
એટલે શું? તેનું જ્ઞાન શા માટે
કરવું?
ઉ. –પર્યાય એટલે વર્તમાન
હાલત, અવસ્થા. અને પર્યાયી
એટલે પર્યાયરૂપે થનાર–દ્રવ્ય. આ
જાણવાથી એમ સમજાય છે કે–
પર્યાયરૂપે થનાર દ્રવ્ય પોતે જ છે
પરંતુ નિમિત્ત વગેરે પરપદાર્થો
દ્રવ્યની પર્યાયના કર્તા નથી. સૌ
દ્રવ્ય પોતપોતાની પર્યાયમાં
સ્વતંત્રપણે પરિણમે છે. પોતાની
પર્યાય પોતાના આત્મામાંથી આવે
છે તેથી પોતાની શુદ્ધપર્યાય પ્રગટ
કરવા માટે આત્મા તરફદ્રષ્ટિ કરવી
જોઈએ.
૧૧. પ્ર. –૧. ‘આત્મામાં અનંત
ગુણો હોવા છતાં ગુણોમાં પ્રદેશભેદ
નથી’ અને ૨. ‘આત્મા અનંત
ગુણનો પિંડ છે’ –તે બોલમાં કયા
ધર્મ આવ્યા?
ઉ. –પહેલાંં બોલમાં
‘અભેદપણું’ અને બીજા બોલમાં
‘એકપણું’ એમ બે ધર્મો આવે છે.