કારતકઃ ૨૪૭૩ઃ ૧૧ઃ
અષ્ટ પ્રાભૃત
પ્રવચનોનો ટૂંકસાર લેખાંક–૨
નં. (૧) થી (૪૨) સુધીના ઉતારા ૩પ મા અંકમાં આવી ગયા છે ત્યારપછી
આગળનું લખાણ અહીં આપવામાં આવે છે.
(વૈશાખ સુદ ૧૩–ગાથા બીજી ચાલુ)
(૪૩) જ્ઞાન–દર્શનરૂપ ચેતના તે આત્માનો સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવનું રાગાદિ વિકારરહિત શુદ્ધચેતનારૂપ
પરિણમન તે ધર્મ છે. તે ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન છે; તેનું વર્ણન ચાલે છે. સમ્યક્ત્વરૂપ પરિણામ અતિ સૂક્ષ્મ છે, તે સીધા
તો કેવળજ્ઞાનગમ્ય છે; તોપણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવના કેટલાક પરિણામો છદ્મસ્થને જ્ઞાનગોચર છે, તે પરિણામ ઉપરથી
સમ્યગ્દર્શનની પરીક્ષા કરવાનો વ્યવહાર છે, તેથી તે પરિણામોને સમ્યગ્દર્શનનાં બાહ્ય ચિહ્ન કહેવાય છે.
અહીં ‘બાહ્ય ચિહ્ન’ કહેતાં વેષ વગેરે ન સમજવું, પરંતુ શ્રદ્ધાગુણથી અન્ય જે જ્ઞાનાદિ ગુણોની પર્યાય તે
સમ્યગ્દર્શનને ઓળખાવનાર બાહ્ય ચિહ્ન છે.
આત્માના સ્વભાવનું શુદ્ધજ્ઞાનદર્શન ચેતનારૂપ પરિણમન તે ધર્મ છે અને તેની પ્રતીત તે સમ્યગ્દર્શન છે. તે
સમ્યગ્દર્શનની ઓળખાણ જ્ઞાનવડે થાય છે. લૂગડાંં વગેરે ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનની પરીક્ષા ન થઈ શકે પરંતુ જ્ઞાનના
અવિરુદ્ધન્યાય ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનની ઓળખાણ થઈ શકે છે; આ રીતે એક ગુણ ઉપરથી બીજા ગુણનો નિર્ણય કરવો
તે વ્યવહાર છે.
(૪૪) અહીં એમ પણ જાણવું કે, જ્ઞાન પોતા સિવાયના અન્ય કોઈ પણ ગુણને જાણે તે વ્યવહાર છે, કેમ
કે તેમાં બે ગુણ વચ્ચે ભેદ પડે છે. આ વ્યવહાર કેવળજ્ઞાનીને પણ છે કેમ કે તેઓ પણ જ્ઞાનવડે અન્ય ગુણ વગેરેને
જાણે છે.
બીજા ગુણોની ઓળખાણ ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનનું અનુમાન કરવું તે વ્યવહાર છે; આ વ્યવહારનું અવલંબન
છદ્મસ્થજીવોને હોય છે; કેમ કે તેઓ સમ્યક્ત્વના પરિણામને દેખી શકતા નથી તેથી તેના ચિહ્નો ઉપરથી નક્કી કરે છે.
સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન શું છે તે અહીં વર્ણવે છે.
(૪પ) ઉપાધિરહિત શુદ્ધજ્ઞાનચેતનાસ્વરૂપ આત્માની અનુભૂતિ તે મુખ્ય બાહ્ય ચિહ્ન છે. જેને આવી અનુભૂતિ
હોય તેને સમ્યગ્દર્શન હોય જ છે. આત્માને પરથી જુદો માન્યો એટલે સ્વથી પરિપૂર્ણ નિર્વિકારી ચેતનાસ્વરૂપ માન્યો.
પુણ્ય–પાપરહિત પોતાના નિર્વિકારી ચૈતન્યરૂપ આત્માની અનુભૂતિ કરવી તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન સમ્યગ્દર્શનનું
ચિહ્ન છે. જો કે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ તે જ્ઞાનગુણની પર્યાય છે, તે પોતે સમ્યગ્દર્શન નથી, તોપણ સમ્યગ્દર્શનની
સાથે આવી જ્ઞાનની અનુભૂતિ હોય છે તેથી તેને સમ્યગ્દર્શનનું ચિહ્ન કહીએ છીએ. શરીરની ક્રિયા તે સમ્યગ્દર્શનનું ચિહ્ન
નથી; પર જીવની દયા હું પાળું એમ માને અને શુભરાગ કરે તો તેને પાપાનુબંધી પુણ્ય બંધાય, પણ તે દયાદિનો
શુભરાગ સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન પણ નથી. અહીં પરનું જાણપણું કે રાગનું જ્ઞાન તેને સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય લક્ષણ કહ્યું
નથી પરંતુ શુદ્ધ આત્મસ્વભાવની અનુભૂતિરૂપ જ્ઞાનને જ તેનું બાહ્ય લક્ષણ કહ્યું છે.
(૪૬) શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મ છે, તે એક જ પ્રકારનો છે અને તેનું નિરૂપણ ચાર પ્રકારે કર્યું છે–૧–વસ્તુ
સ્વભાવરૂપ ધર્મ. ૨–ઉત્તમ ક્ષમાદિ દસ લક્ષણરૂપ ધર્મ. ૩–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ અને ૪–જીવદયારૂપ ધર્મ.
પોતાના આત્માને પુણ્ય–પાપરૂપે ન માનવો, પર વસ્તુનું હું કાંઈ કરી શકું એમ ન માનવું અને કષાય ભાવરૂપ હિંસાથી
બચાવવો તે જ સાચી જીવદયા છે. જ્યાં પુણ્ય–પાપને પોતાનાં માને અને પર વસ્તુનું કર્તાપણું માને ત્યાં જીવદયા નથી
પણ સ્વ જીવની હિંસા છે. (આ ચાર પ્રકારના ધર્મનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી સમજવા માટે– જુઓ, આત્મધર્મ અંક ૩પ
પાનું–૨૦૨ થી ૨૦૪)