નિશ્ચય લક્ષણ છે અર્થાત્ તે પ્રતીત પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે. આ સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ અંતર સંશોધનથી જણાય તેવું
છે. પોતાના તત્ત્વની અંતર શોધ–ખોળ ન કરે તો આ અવતાર શું કામનો? સમ્યગ્દર્શન સીધું છદ્મસ્થને ન જણાય,
પરંતુ જ્ઞાન દ્વારા તેનો નિર્ણય કરી શકાય છે. અને જ્ઞાન તો પોતાને સ્વસંવેદનરૂપ છે. શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિરૂપ
જ્ઞાન–પરિણામ થાય તે પોતાના જ્ઞાનના સ્વસંવેદનમાં આવી શકે છે. અને જ્યાં જ્ઞાનનું સ્વસંવેદન હોય ત્યાં
સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હોય છે. જ્ઞાનની નિર્મળ અનુભૂતિ થતાં પોતાને નિઃશંક સ્વસંવેદન થાય છે કે, અહો! આ જ્ઞાન
નિર્મળ છે, તેમાં ભવ નથી, વિકાર નથી, તે પૂર્ણ થવાની હવે તૈયારી છે; આવા પૂર્ણતાના પડઘાને જ્ઞાન પોતે જાણે છે.
બધો અનુભવ વાણીથી પૂરો કહી ન શકાય પરંતુ સ્વસંવેદનમાં તો પૂરેપૂરો આવી શકે છે. જેમ ઘી અને તીખાં
મરચાંના સ્વાદનું વેદન થઈ શકે છે પરંતુ વાણીમાં તે સંતોષકારક વર્ણવી શકાતું નથી, તેમ શુદ્ધસ્વભાવના અનુભવનું
વેદન થાય છે પરંતુ તે વાણીદ્વારા બધું વર્ણવી શકાતું નથી. જે જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય તે જીવને સ્વસંવેદનથી પોતાને
ખબર પડે છે.
તેથી એમ ન સમજવું કે તે અનુભૂતિ આત્માથી જુદી છે. અનુભૂતિ આત્માથી જુદી નથી, પરંતુ અહીં સમ્યગ્દર્શનને
ઓળખવા માટે ગુણ ભેદથી વર્ણન છે; જ્ઞાન ગુણ અને શ્રદ્ધાગુણ જુદા છે માટે જ્ઞાનની અનુભૂતિને સમ્યગ્દર્શનનું
બાહ્યચિહ્ન કહ્યું છે. જ્યારે અભેદ વિવક્ષાથી કથન હોય ત્યારે તો અનુભૂતિ પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે–એમ પણ
કહેવાય છે.
ઓળખાવવું તે વ્યવહાર છે. શ્રદ્ધાગુણને શ્રદ્ધાગુણ વડે જ ઓળખાવવો તે નિશ્ચય છે, અને જ્ઞાનગુણદ્વારા શ્રદ્ધાગુણને
ઓળખાવવો તે વ્યવહાર છે. સમ્યગ્જ્ઞાનમાંથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટતું નથી પરંતુ સમ્યગ્જ્ઞાન વડે સમ્યગ્દર્શન ઓળખાય
છે. જો એક ગુણમાંથી બીજો ગુણ પ્રગટે તો નવા ગુણની ઉત્પત્તિ થાય અથવા જો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન બે ગુણ ભેગા થઈને
સમ્યગ્દર્શન પર્યાય પ્રગટે તો ગુણનો લોપ થાય અને ગુણનો લોપ થતાં દ્રવ્યનો જ લોપ થાય. માટે દરેક ગુણને
યથાર્થસ્વરૂપે ઓળખવા જોઈએ.
આત્મા સત્ છે, અનાદિથી છે; અનાદિથી આત્માએ શું કર્યું? અનાદિથી અજ્ઞાનભાવે વિકાર જ કર્યો છે. વિકાર
પલટાવ્યા કર્યો છે અને તેથી ભવ પલટાવ્યા છે. એ રીતે અનાદિથી આત્મા વિકારમાં ટકયો છે. જો વિકારમાં ન ટકયો
હોત તો મોક્ષદશા પ્રગટ હોત. પૂર્વભવોની વેદનાને ભલે ભૂલી ગયો, તે પૂર્વભવનું વેદન વર્તમાન ન થાય તોપણ
જ્ઞાનના ન્યાયવડે તેનો સ્વીકાર થાય છે. પૂર્વે જે અનંતભવ કર્યા તેને વર્તમાનમાં જે જ્ઞાન અનુમાનવડે સ્વીકારે છે તે
જ્ઞાન કરનાર આત્મા છે કે પર? જે આત્મા વડે નક્કી કર્યું તે જ્ઞાન સાચું હોય કે ખોટું? આત્માનું સત્પણું કબુલતાં
પૂર્વના વેદનની કબુલાત જ્ઞાનમાં આવી જાય છે. ભવ સંબંધી જાતિસ્મરણજ્ઞાન થાય તેને તો પૂર્વનું વેદન વિશેષ
જણાય. પરંતુ જાતિસ્મરણજ્ઞાન ન હોય તોપણ આત્માની સ્વ જાતનું સ્મરણ કરતાં પૂર્વની અનંતકાળની હૈયાતિની
પ્રતીત આવી જ જાય છે. અહો, અનંત ભવભ્રમણમાં આવો અવતાર પામીને આત્માનો અનુભવ કરવાને બદલે
શુભરાગમાં સલવાઈ જાય છે. જીવન ટકાવવા માટે ઝેરના ટેકા ન હોય તેમ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માને રાગનો આશ્રય
ન હોય. એકવાર જો જિજ્ઞાસાથી આવા ચૈતન્યનો નિર્ણય કરે તો ભવરહિતપણાની પ્રતીત થઈ જાય.
પણ જ્ઞાનમાં જે રાગાદિ જણાય છે