તે રાગાદિ હું નથી કેમ કે તેઓ મારા સ્વભાવમાંથી ઉપજ્યા નથી–જેને જ્ઞાનવડે આવી ઓળખાણ થાય છે તેને
નિયમથી સમ્યગ્દર્શન હોય જ છે. ભેદજ્ઞાનવડે રાગરહિત એકલા જ્ઞાનનો અનુભવ કરવો તે જ આત્માની
અનુભૂતિ છે.
કોઈપણ ગુણને મદદ તો કરનાર નથી પણ તે ચારિત્ર ગુણનો વિકાર છે. રાગવડે સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય થતો નથી.
જ્ઞાન પ્રાપ્તિની ઇચ્છા કરે અને ત્યાં જો જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, તો તે જ્ઞાન ઇચ્છાવડે થયું નથી; પણ જ્ઞાન સ્વભાવ તરફની
એકાગ્રતાવડે થયું છે, જે ઇચ્છા થઈ તે તો જ્ઞાનના વિકાસને અટકાવનાર છે. આ રીતે જાણીને રાગથી ભિન્નપણે
જ્ઞાનની અનુભૂતિ કરવી તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. શુદ્ધચૈતન્યઆત્માની અનુભૂતિ તે શુદ્ધનયનો વિષય છે, પણ ઇચ્છા–
રાગાદિ તે શુદ્ધનયનો વિષય નથી. જ્યારે શુદ્ધનયવડે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ કરે ત્યારે એવું શ્રદ્ધાન પણ થાય છે કે
શુદ્ધસ્વચતુષ્ટયસ્વરૂપ તે જ હું છું. જુઓ, આ શ્રદ્ધાનમાં પર્યાયની પણ પૂર્ણતાનો જ સ્વીકાર કર્યો. વર્તમાન દશામાં જે
રાગાદિ છે તે મારું સ્વરૂપ નથી, પણ રાગાદિરહિત સ્વચતુષ્ટયસ્વરૂપ તે જ હું છું.
વખતની વાત છે.
છું; સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને શુદ્ધનયવડે આત્માની એવી અનુભૂતિ હોય છે. મારા અનંતચતુષ્ટયસ્વરૂપ સિવાયના બધા
ભાવો સંયોગજનિત છે, તે મારો સ્વભાવ નથી.
પણ જો સારો વિદ્યાર્થી હોય તો સમજીને ફરીથી બરાબર અભ્યાસ કરે. તેમ જીવ અજ્ઞાનપણે પોતાને સમ્યગ્દર્શન અને
વ્રત–તપ સહિત માની બેઠો હોય, પણ જ્યારે સાચા જ્ઞાની ગુરુ તેને સમજાવે કે ભાઈ, તારી ભૂલ છે, શુભરાગમાં તું
ધર્મ માની બેઠો પણ તે અજ્ઞાન છે. જે ચોરાશીના અવતારનો રખડાઉ હોય તે જીવ તો આવું સત્ય સાંભળવાની જ
ના પાડે અને કહે કે–જો એમ માનશું તો આપણા વ્રત–તપ છૂટી જશે. એ રીતે સંસારની રુચિવાળા જીવો તો
અજ્ઞાનને જ પોષે છે, અને સાચું જ્ઞાન કરવાનો નકાર કરે છે. પણ જે સાચો જિજ્ઞાસુ હોય તે જીવ તો તે સત્ય
સાંભળીને ભૂલ છોડીને યથાર્થ સત્ય સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પોતાને આત્મામાંથી એમ ઊગવું જોઈએ કે મારે તો
મારા આત્માનું સત્ય સમજવું છે. ગમે તેમ પ્રયત્ન કરીને, પૂર્વના આગ્રહ છોડીને આ અવસરે સત્ સ્વરૂપ સમજવું છે,
ફરી ફરી આવા અવસર આવવાના નથી. અહો, જગત વ્રતાદિના રાગના અહંકારમાં રોકાઈ ગયું છે, પણ પૂર્ણ
સ્વભાવની સાક્ષી આપીને અલ્પકાળમાં પરિપૂર્ણ પરમાનંદ સિદ્ધ દશા આપે એવું જે સમ્યગ્જ્ઞાન તેની જગતને કિંમત
નથી.
સ્વીકાર્યો તે જ્ઞાન રાગને પોતામાં સ્વીકારે નહિ એટલે તે જ્ઞાનમાં અનંતચતુષ્ટયની પ્રતીત પણ ભેગી જ છે. જે જ્ઞાને
પૂર્ણ સ્વભાવને માન્યો તેને પૂર્ણને પહોંચવાની ઉપાદેયબુદ્ધિ અને રાગની હેયબુદ્ધિ થઈ એટલે તેને પૂર્ણ તરફનો જ
પુરુષાર્થ જાગશે, પૂર્ણ તરફના પુરુષાર્થમાં, વચ્ચે પડવાની શંકા હોય જ નહિ. જે પુરુષાર્થમાં પડવાની શંકા છે અને
પૂર્ણતાની પ્રતીત નથી તે પુરુષાર્થ પૂર્ણ સ્વભાવની શ્રદ્ધાવગરનો છે. શ્રદ્ધાના ભાવમાં પાછા પડવાની તો વાત જ નથી
પણ અપૂર્ણતાનોય સ્વીકાર નથી. ચૈતન્યના યથાર્થ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનું જોર ચડતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. આ રીતે જે જ્ઞાન
પૂર્ણ સ્વભાવને સ્વીકારનારું છે તે જ્ઞાન ભવરહિત છે. પૂર્ણ સ્વભાવની અનુભૂતિરૂપ જ્ઞાન તે સમ્યગ્દર્શનનું મુખ્ય
બાહ્ય ચિહ્ન છે. વસ્તુ પરથી ભિન્ન પૂર્ણ છે, જો પરનો સંબંધ કલ્પે તો અપૂર્ણતા આવે, પણ વસ્તુ સ્વથી પરિ–