પૂર્ણ છે–આવું વસ્તુસ્વભાવનું જ્ઞાન હોય ત્યાં શુદ્ધાત્માની પ્રતીતરૂપ સમ્યગ્દર્શન હોય જ છે; તેથી તે જ્ઞાનને
સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન કહેવાય છે.
નિશ્ચયલક્ષણ છે અથવા તો શુદ્ધાત્માની પ્રતીતિ તે જ પોતે સમ્યગ્દર્શન છે; પરંતુ છદ્મસ્થજીવોને તે પ્રતીતિરૂપ
પરિણામ સીધાં જણાતાં નથી તેથી બાહ્ય ચિહ્નની મુખ્યતા કરીને સમ્યગ્દર્શનને ઓળખાવવામાં આવે છે, આ
ઓળખાણ અનુમાનપ્રમાણ છે, વ્યવહાર છે.
સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય તેના વચન વગેરેથી થઈ શકે છે; આ રીતે શબ્દાદિ ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનને નક્કી કરવું તે
વ્યવહાર છે કેમકે તે પરોક્ષ પ્રમાણ છે. સમ્યગ્દર્શનને સીધું પ્રત્યક્ષ તો શ્રીસર્વજ્ઞદેવ જ જાણે છે, છદ્મસ્થ જીવો તો
જ્ઞાન કે વચન ઉપરથી અનુમાન કરીને સમ્યગ્દર્શનને જાણે છે તેથી તેમને વ્યવહારનું અવલંબન છે.
કેવળીભગવાને વ્યવહારી જીવોને વ્યવહારનું શરણ ઉપદેશ્યું છે. વ્યવહારનું શરણ એટલે શું? રાગનું શરણ, કે
રાગવડે ધર્મ થાય એમ તેનો અર્થ નથી, પરંતુ છદ્મસ્થ જીવોનું જ્ઞાન અપૂર્ણ હોવાથી સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય કરવા
માટે તેમને બીજા ગુણનો (જ્ઞાનનો) આશ્રય લેવો પડે છે, એ રીતે અનુમાન પ્રમાણથી તેઓ જાણે છે,
અનુમાનાદિ પ્રમાણ તે પરોક્ષ હોવાથી વ્યવહાર છે, કેમ કે તેમાં સમ્યગ્જ્ઞાન ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનનું અનુમાન કરીને
જાણે છે. આ રીતે, પરોક્ષ જ્ઞાનવડે એક ગુણ ઉપરથી બીજા ગુણને નક્કી કરવો તે વ્યવહાર છે, અને એવા
વ્યવહારનું અવલંબન છદ્મસ્થને હોય છે.
વેદન દેખાતું ન હતું. એક બાબત તેમના દિલમાં ઘોળાયા કરતી હતી, તે તેમણે સૌ મંડળને બોલાવીને, તેમના
પુત્રોની રૂબરૂમાં વ્યક્ત કરી કે–મારી ભાવના સત્ધર્મની વૃદ્ધિની છે એટલે વઢવાણમાં એક સ્વાધ્યાય મંદિર તથા એક
જિનમંદિર મારા વતી બનાવવું, અને તે માટે રૂા. ૨૦ થી ૨પ હજારની જે કાંઈ રકમ થાય તે ખર્ચવી. આ સાંભળી સૌ
ખુશી થયા અને પોતે પણ ખુશી થયા પછી પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું ચિત્રપટ મંગાવી પોતે દર્શન કર્યા અને ત્યાર પછી તેમણે
શાંતિપૂર્વક દેહ ત્યાગ કર્યો.
રુચિ હતી. અને આવું પરમ સત્ય તત્ત્વજ્ઞાન ખૂબ પ્રચાર પામે એવી તેમની ભાવના હતી અને તે માટે પોતે વારંવાર
ઉત્સાહ દર્શાવ્યો હતો; તેમની ઉંમર પપ વર્ષની હતી. તેમના વિયોગથી મુમુક્ષુઓને તથા શ્રી જૈન અતિથિ સેવા
સમિતિને એક સારા ઉત્સાહી સાથીદારની ખોટ પડી છે.
પ્રસંગોનું ઉદાહરણ લઈને અન્ય મુમુક્ષુઓએ સવેળા ચેતવું યોગ્ય છે.