પડી છે. આત્માના સ્વરૂપની સમજણ થઈને અલ્પકાળે મોક્ષ થાય એવો ઉપાય દર્શાવનારી વાણીનો યોગ મળ્યો, આટલે સુધી
આવીને પણ બહારના ભાવોની (શુભાશુભ વિકાર ભાવોની) રુચિ રાખ્યા કરે તો તેને સત્નું વલણ થયું નથી અર્થાત્ પોતાના
આત્માની દરકાર–રુચિ થઈ નથી. જ્યાં સુધી પોતે આત્માની રુચિ જાગૃત ન કરે ત્યાં સુધી, સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મનો સંયોગ હોય
તોપણ, તેને માટે તે સત્નું નિમિત્ત થયું નથી, માત્ર શુભરાગનું નિમિત્ત થયું છે. જીવ પોતે રાગની રુચિ છોડીને સ્વભાવની રુચિ
ન કરે તો તેને ધર્મનો લાભ થાય નહિ અને જન્મ–મરણનો અંત આવે નહિ. શુભરાગ કરે તો તેનાથી પુણ્ય બંધાય પરંતુ તેમાં
આત્માને શું? પુણ્યનો ભાવ કે પુણ્યના પરમાણુઓ કાંઈ આત્મામાં ટકી રહેતાં નથી. જે ધર્મ પ્રગટીને આત્મામાં અભેદપણે ટકી
રહે તે ધર્મ જ આત્માને મુક્તિનું કારણ છે; એ ધર્મ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર જ છે.
પોતે જ મોક્ષરૂપે થાય છે, માટે બધા સંજ્ઞી આત્મામાં મોક્ષ થાય તેટલું સમજવાની તાકાત છે. સ્વભાવની રુચિપૂર્વક જો પ્રયત્ન
કરે તો જરૂર સમજાય. *
જ હોય, કૂતરાને અંદર પેસવા જ ન દે, દેખતાં જ તેનો ધૂત્કાર કરે....તેમ મોક્ષમાર્ગ સાધનારા જ્ઞાનીઓ વ્યવહાર સામે પ્રજ્ઞા
લઈને જ બેઠા છે અર્થાત્ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું સાધન કરતાં વચ્ચે રાગરૂપ વ્યવહાર આવી પડે ત્યાં પ્રજ્ઞાવડે તેનો નિષેધ કરે છે. પણ
છતાં વ્યવહાર આવે છે તો ખરો ને? જો વ્યવહાર હોય જ નહિ તો નિષેધ કોનો કરવો? સમજવું અને સમજાવવું તે વ્યવહાર
છે. આ તત્ત્વની વાત સાંભળે છે તેમાં શુભભાવ થયા તે વ્યવહાર ન આવ્યો? વ્યવહાર આવે છે તેની ના નથી પણ તેને
જ્ઞાનીઓ સારો કહેતા નથી. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને સારા કેમ કહેવાય? શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ તે નિશ્ચય છે અને પર્યાયના
ભેદ તથા રાગ આવે તે વ્યવહાર છે. આ બંનેને જ્ઞાનીઓ જાણે છે ખરા, પરંતુ તેમાં રાગ આત્માને લાભદાયક છે એમ તેઓ
માનતા નથી. વ્યવહાર હેય બુદ્ધિએ જાણવા યોગ્ય છે. પણ જો વ્યવહારને ઉપાદેયપણે જાણે તો તેને નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું
જ્ઞાન નથી. પહેલાં સાધકદશામાં છોડવાની દ્રષ્ટિએ વ્યવહાર વચ્ચે આવે છે એમ જ્ઞાનીઓ જાણે છે અને તેથી તેઓ પરમાર્થ
શુદ્ધસ્વભાવ તરફ ઢળે છે. પણ પહેલેથી જ શુભરાગ કરવાની જેની દ્રષ્ટિ હોય તે પોતાનું લક્ષ વ્યવહાર ઉપરથી ખસેડીને નિશ્ચય
શુદ્ધ સ્વભાવ ઉપર ઢળતો નથી, તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ રહે છે. આમાં વ્યવહાર ક્યાં ન આવ્યો અને ક્યાં વ્યવહાર આદરણીય
રહ્યો?–વ્યવહાર બધે આવે ખરો પણ આદરણીય ક્યાંય નથી.
યથાર્થ હોય નહિ. જેઓ સાધક જ્ઞાની છે તેઓ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણે છે અને તેમાં ઠરતાં પહેલાં ‘હું ચેતનાર છું’ એમ
વિકલ્પ આવે છે તે વ્યવહાર છે. હું ચેતનાર છું એમ સ્વભાવની