અસ્તિ જાણતાં હું રાગી–દ્વેષી નથી એમ નાસ્તિનું જ્ઞાન આવી જ જાય છે. હું તો શુદ્ધચૈતન્ય જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છું, રાગ મારા સ્વભાવમાં
નથી તેથી તે જીવ નથી પણ અજીવ છે–આવી ભેદજ્ઞાનની પ્રતીત જેને પોતાના આત્મામાં બેસે તે જીવ ભેદજ્ઞાન વડે શુદ્ધ
આત્માનું ગ્રહણ કરે અને રાગનો ત્યાગ કરે. એટલે કે શુદ્ધ પરમાર્થ આત્મસ્વભાવને જ આદરણીય માને છે અને વ્યવહારને
જાણે છે પણ આદરણીય માનતા નથી. શુદ્ધ ચૈતન્ય સિવાયના બીજા બધા ભાવોને તે સ્વભાવથી પર જાણીને હેય સમજે છે.
ક્રિયાકાંડમાં નથી. અરે! એક કલાક ધ્યાન રાખી તત્ત્વને સાંભળે તોપણ શુભભાવની ટંકશાળ પડે અને શુભભાવની સામાયિક
થઈ જાય. તો પછી ચૈતન્યની જાગૃતિ લાવી નિર્ણય કરે તો તેની તો વાત જ શી? તત્ત્વજ્ઞાનનો વિરોધ ન કરે અને જ્ઞાનીને શું
કહેવું છે તે સાંભળે તો તેમાં શુભરાગનું જે પુણ્ય બંધાય તેના કરતાં પરમાર્થના લક્ષ સહિત સાંભળનારને ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યના
શુભભાવ થઈ જાય છે. તત્ત્વ સાંભળવામાં શુભભાવ રાખે તોપણ આવું શુભ સાંભળવાના જોગ ફરી મળે, પણ તે પુણ્યની
કિંમત શી? પુણ્યથી માત્ર સાંભળવાનું મળે પણ તેમાં જાતને ભેળવીને સત્યનો નિર્ણય ન કરે તો થોથાં છે. પુણ્યથી ધર્મ થાય
એમ માને, અંતરગુણમાં તેની મદદ માને તેનો તો નિષેધ હોય જ. પુણ્ય–બંધન વિકાર છે, તેને ધર્મ માને તેનો ત્રણે કાળના
જ્ઞાનીઓ નિષેધ કરે છે. પુણ્ય વિકાર છે તેનાથી અવિકારી આત્મધર્મ થતો નથી માટે પુણ્યનો નિષેધ કહ્યો છે, પણ તેથી પુણ્ય
છોડીને પાપમાં જવાનું કહ્યું નથી; અશુભથી બચવા પૂરતો શુભભાવ જ્ઞાનીને પણ હોય છે પણ તેનાથી ધર્મ થશે એમ માનીને
કોઈ શુભભાવ કરે, તો તેનાથી કોઈ કાળે અવિકારી આત્માને કાંઈ ગુણ થાય નહિ.
કળામાં તો જરાય અજાણ્યો રહેતો નથી.”–(સમયસાર–પ્રવચનો ભાગ–૧ પા. ર૬૦–ર૬૧)
રહ્યું છે માટે હું આળસુ નથી. લોકો બહારથી માપ કરે છે તે સાચું નથી. સ્વરૂપમાં અણઉત્સાહ તે જ આળસ છે અને
દીનેશઃ– ગુણ ન વધારી શકાય, કેમકે ગુણ તો ત્રિકાળ છે, તે નવો થઈ શકતો નથી. પરંતુ ગુણની પર્યાયની
દીનેશઃ– કોઈમાં ગુણ ઓછા હોય જ નહિ. બધા આત્માઓમાં ગુણ તો પૂરેપૂરા જ સદા રહે છે. ગુણ ઓછા
ગુણ ઓછા નથી પણ ગુણની પર્યાય ઓછી (અધૂરી) થઈ છે–એમ સમજવું. ગુણ તો પૂરેપૂરા છે. એને જીવ
ઓળખતો નથી તેથી પર્યાય અધૂરી છે. જો