ઃ ૬ઃ આત્મધર્મઃ ૩૭
પોતાના પૂરેપૂરા ગુણોને ઓળખીને જીવ તેમાં સ્થિર થાય તો પર્યાય પણ પૂરી જ પ્રગટે. તેથી પ્રથમ આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ
પર્યાયનું સ્વરૂપ ઓળખવું જોઈએ.
સુરેશઃ– તમે આત્મા છો? તમે ઘરેથી અહીં આવ્યા ત્યારે શરીરને તમારી સાથે પરાણે–બળજબરીથી આવવું પડયું કે
નહિ?
દીનેશઃ– ના, શરીર બળજબરીથી આવ્યું નથી. આત્મા અને શરીર બંને જુદા પદાર્થો છે તેથી એક બીજાનું કંઈ કરી
શકે નહિ. આત્મા પોતાને કારણે આવ્યો છે અને શરીર શરીરના કારણે આવ્યું છે. શરીરના જડ પરમાણુઓમાં દ્રવ્યત્વ નામની
શક્તિ છે તેથી તેઓ પરિણમીને અહીં આવ્યા છે; પરંતુ આત્માને કારણે શરીર આવ્યું નથી તેમજ શરીરના કારણે આત્મા
આવ્યો નથી. બંને પદાર્થો સ્વતંત્ર છે.
સુરેશઃ– જીવ અને પુદ્ગલમાં શું ફેર છે?
દીનેશઃ– જીવમાં જ્ઞાન છે, પુદ્ગલમાં જ્ઞાન નથી. પુદ્ગલ રૂપી છે, જીવ અરૂપી છે.
સુરેશઃ– પુદ્ગલમાં જ્ઞાનગુણ કેમ ન હોઈ શકે?
દીનેશઃ– પુદ્ગલ જડ રૂપી છે તેથી તેમાં જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન તો અરૂપી છે અને પુદ્ગલ તો રૂપી છે, રૂપી વસ્તુના બધા
ગુણો રૂપી જ હોય પણ અરૂપી ન હોય.
સુરેશઃ– પુદ્ગલ રૂપી છે અને જ્ઞાન અરૂપી છે–એ શી રીતે જાણ્યું.
દીનેશઃ– જે રૂપી વસ્તુ હોય તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાય અને પુદ્ગલો રૂપી છે તેથી તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાય
છે. જે આંખથી દેખાય, નાકથી સુંઘાય, કાનથી સંભળાય, જીભથી ચખાય, અને ચામડીથી સ્પર્શાય તે બધુંય રૂપી પુદ્ગલ છે;
અને જ્ઞાન તો અરૂપી હોવાને લીધે તે આંખથી દેખાતું નથી, કાનથી સંભળાતું નથી, હાથ વગેરેથી સ્પર્શાતું નથી, જીભથી
ચખાતું નથી અને નાકથી સુંઘાતું નથી. કોઈ પણ અચેતન પદાર્થમાં જ્ઞાન હોઈ શકે નહિ.
સુરેશઃ– આપણે રેડિયામાં જે સાંભળીએ છીએ તે શબ્દો આકાશમાંથી આવે છે કે શું છે?
દીનેશઃ– ના. શબ્દો આકાશમાંથી આવતા નથી. શબ્દ તો જડ પરમાણુઓની અવસ્થા છે, તે આકાશનો ગુણ નથી.
ઘણા પરમાણુઓ ભેગા થઈને શબ્દરૂપે પરિણમે છે તે આપણે સાંભળીએ છીએ. પરમાણુઓમાં જ શબ્દરૂપ થવાની શક્તિ છે.
આકાશ દ્રવ્ય તો જુદું છે.
સુરેશઃ– પરમાણુમાં ‘સ્પર્શ’ ગુણ છે એમ શી રીતે કહી શકાય?
દીનેશઃ– કેમકે પાણી વગેરે પદાર્થો ટાઢામાંથી ઉના થાય છે, ટાઢું અને ઉનું એ બન્ને સ્પર્શ ગુણની જ પયાર્યો છે.
સુરેશઃ– પાણીને ટાઢામાંથી ઉનું તો અગ્નિએ કર્યું છે ને?
દીનેશઃ– નહિ, અગ્નિ અને પાણી બન્ને પદાર્થો જુદાં છે તેથી અગ્નિ પાણીને ઉનું કરતી નથી. પાણીમાં અનંત
પરમાણુ દ્રવ્યો છે અને તે દરેક પરમાણુઓમાં સ્પર્શ ગુણ છે, તે ગુણ પહેલાં ઠંડી પર્યાયરૂપે હતો અને પછી તે જ ગુણ પોતાની
શક્તિથી ઉની દશા રૂપે થયો; તેમાં અગ્નિ વગેરે કોઈએ કાંઈ કર્યું નથી. પાણીના પરમાણુઓ પોતાની લાયકાતથી પોતાના
કારણે સ્વયં ઉના થયા છે.
સુરેશઃ– જો પાણી પોતાની જ લાયકાતથી જ ઉનું થતું હોય તો અગ્નિ આવ્યા પહેલાં તે કેમ ઉનું થયું ન હતું?
દીનેશઃ– દરેક દ્રવ્યમાં ‘દ્રવ્યત્વ’ નામની શક્તિ છે, તે શક્તિને લીધે દ્રવ્યો સદાકાળ એક સરખાં રહેતાં નથી અને
તેની હાલત સદાકાળ બદલાયા કરે છે. પરમાણુઓમાં પણ દ્રવ્યત્વગુણ હોવાને લીધે તેની હાલત બદલાયા કરે છે. તેથી તેઓ
કોઈવાર ઠંડા, કોઈ વાર ગરમ વગેરે હોય છે. જે પરમાણુઓ ઠંડામાંથી ગરમ થયા તે અગ્નિએ કર્યા નથી. પણ તેની પોતાની
દ્રવ્યત્વશક્તિને લીધે જ થયાં છે.
સુરેશઃ– અગ્નિએ પાણીને ઉનું કર્યું એમ માનીએ તો શું વાંધો આવે?
દીનેશઃ– જો અગ્નિએ પાણી ઉનું કર્યું એમ માનીએ તો અગ્નિના પરમાણુઓમાંથી કાંઈક નીકળીને પાણીના
પરમાણુઓમાં પ્રવેશી જાય–એમ હોવું જોઈએ. અગ્નિમાંથી ગરમી નીકળીને પાણીમાં પ્રવેશી ગઈ–એમ થતું નથી. કેમકે દરેક
દ્રવ્યોમાં ‘અગુરુલઘુત્વ’ નામની શક્તિ છે તેથી એક દ્રવ્યના કોઈ ગુણ કે પર્યાય બીજા દ્રવ્યમાં પ્રવેશી શકતાં નથી. દરેક
દ્રવ્યોના ગુણ–પર્યાય પોતપોતામાં જ રહે છે. વસ્તુની પર્યાય બહારથી આવતી નથી પરંતુ પોતાના ગુણમાંથી જ પર્યાય આવે
છે; તેથી પાણીની ઉની દશા તેના સ્પર્શ ગુણમાંથી જ આવી છે પરંતુ અગ્નિના પરમાણુઓમાંથી આવી નથી.
વળી દરેક પદાર્થ અનેકાંત સ્વરૂપ છે, એટલે પોતાના સ્વરૂપપણે છે અને પરના સ્વરૂપપણે નથી. પાણી અગ્નિ–